איינער וויל רעדן פונעם ווארשער געטא אויפשטאנד? איז עס געווען אויסגעהאלטן ? איז דא איינע פון די גדולים וואס רעדן דערפון ? גייט עס אריין אין כלל פון הבא להרגך השכם להרגו ? וואלטן אידן איבעראל געדארפט אזוי טון בדרך הטבע און פארשטייטערן די מאסן רציחות ?
פארשטייט זיך אז אלעס איז געווען א גזירה מן השמים ! אבער מיר זענען דא אויף דער וועלט, וחי בהם,
בדרך הטבע לאזט זיך קיין שום מענטש נישט הרגענען מיטן גוטן ווילן, די ווארשער אידן האבן געוואוסט וואס זייער גורל איז.
זייטס אזוי גוט און שרייבטס אייער אדער וואס איר ווייסט די הלכה מיינונג איז אויף די ווייטאגליכע פרשה.
זינט דער נושא איז זייער א האקעלער, און מיר אינגעלייט קענען נישט - אינעם וואוסטן חלום אפילו - פארשטיין וואס אונזערע זיידעס און באבעס זענען אדורך געגאנגן אין יענע שווערע טעג, ווילן מיר בעטן יעדן איינעם וואס גייט אנטייל נעמען אין די הייליגע ארבעט אז מען זאל נוצן טיפע פארשטאנד פאר א 'יעדע' תגובה, און זיכער מאכן אז עס פארמאגט אין זיך די ריכטיגע הארץ און מיטגעפיל וואס איז נויטיג.
אזהרה: תגובות אין דעם אשכול וואס גייען מוזן געמעקט ווערן, וועלן געמעקט ווערן אנע מעלדונג אין אישית, און אויב איינער ברויך אן הסברה פארוואס עס איז געמעקט זאל מען ביטע קאנטאקטן איינע פון די מנהלים, און נישט פארפירן א שמועס דערויף דא אינעם אשכול גופא, יישר כח למפרע.
איזאק האט געשריבן:
מיללער, קען מען דא אויסשמועסן די געדאנק פונעם ווארשעווער אויפשטאנד ? צו די אידן דארטן האבן זיך געמעגט קעגנשטעלן די דייטשן אדער נישט, איך בין זייער נייגעריג וואס דער עולם האלט דא.
אדער איז דאס נאר פאר פיקטשערס.
מיללער האט געשריבן:
איך בין נישט בעה"ב דא (ניטאמאל אחראי) עס איז אן אשכול איבער די מלחמה און די מנהלים זאל'ן טאן כטוב בעיניהם.
איבער דעם ענין פון שרייבן איבער אזעלכע האקעלע ענינים וואס אפי' אסאך רבנים טרויען נישט צו רעדן ברבים איבער דעם, ווייס איך נישט צו דא איז דער פלאץ דערויף, אבער אויב יעדער וועט זיך האלטן אין די ראמען קען מען שמועסן איבער דעם.
עס איז אפשר נישט געאייגנט פאר שוואכע הערצער אבער פטור בלא כלום אי אפשר, עס וואקסט אויף א דור וואס וועלן שוין ניטאמאל געדענקן אידן וואס האבן דאס אליינס מיטגעמאכט, זיי וועלן לייענען די היסטאריע ווי אונז זעה מיר די קרייץ-ציגלער עפאכע און די גזירות ת"ח-ות"ט וכדו', ברויכן מיר דאס חזר'ן און איבערפארציילן פאר זיי ביי יעדע געלעגנהייט למען ידעו דור אחרון בנים יולדו אז אידישע קינדער אין די נישט אזוי ווייטע פארגאנגענהייט זענען דורכגעגאנגען הריגות ושחיטות באופן מבהיל למאוד ממש לא יאומן כי יסופר.
איזאק האט געשריבן:
יאנאש, איך האב געדאנקן און קשיות איבער דעם ענין, אבער דו זאגסט אז עס איז האקעל, האב איך אביסל מורא, אויב א בעסערע שרייבער ווי איך איז וויליג צו לייגן דעם גרונד פאר דעם שמועס וועל איך זייער הנאה האבן עס צו ציען ווייטער.
עס איז געבליבן אז דער אשכול זאל זיין נאר פאר מלחמה בילדער און קאמענטארן אויף די בילדער, צו שמועסן איבער די מלחמה, מעשיות, סייעתא דשמיא, סטראטעגיעס וכדו' איז כדאי צו עפענען אן עקסטערן אשכול.
איזאק האט געשריבן:
יאנאש, גוטע פוינטס, אבער איך מיין אז די מלחמה בילדער זענען ערגער פאר שוואכע הערצער ווי א דיסקאשן איבער די אויפשטאנד, און בכלל איז אינטערעסאנט צו הערן פון די צדדים, איך האב מיין מיינונג דערויף, איך בין נייגעריג צו הערן וואס דער עולם האלט. שרעקעדיגע פיקטשערס קען איך שוין נישט פארנעמען, איך האב שוין צופיל געזען און געלייענט דערוועגן און זיך אויפגעוועקט פארשוויצט מיט שרעקעדיגע חלומות, אבער א דיסקאשן וועגן די אויפשטאנד קען איך פארנעמען אויף אויסצוגראדן מיינע ספיקות.
ר' וואס אונז זעמער אלע קינדער פון אט די טויטע אידן, געדארפטערהייט האבן זיי בחסדי ה' איבערגעלעבט, משא"כ אין ווארשאווער געטא האבן די דייטשן אלע אויס גע'הרג'עט מיט די ארגסטע מיתות משונות.
דאע"ג דכבר למד הרבה פעמים כל התורה והמצות, מ"מ כשיגיע המועד חייב לשאול ולדרוש בהלכות כל מועד ומועד בזמנו [ב"ח]
במחילת כבודכם! די ווארשע אויפשטאנד איז געוען אויסגעהאלטן 100% איך ווייס נישט וויפיל ענק האבן געלייענט פון די צווייטע וועלט קריג אבער איך מיין אז איך האב געלייענט אלע ביכלעך וואס זענען ארויסגעקומען און אידיש פון די צווייטע וועלט קריג און אי"ה מארגן וועל איך געבן א ברייטערע אפשאצונג. אבער איין זאך וויל איך יא קלאר מאכן פאר די אויפשטאנד איז געווען א אסיפת רבנים וואו ערליכע רבנים און נישט ערליכע אלע זענען דארט געווען עכ"פ עס זענען געווען צדדים לכאן ןלכאן אבער אפילו די רבנים וואס האבן נישט געהאלטן דערפון האבן נישט געזאגט מען זאל עס נישט מאכן. וויסן זאלסטו אז די אלע וואס זאגן אז וועגן דעם זענען אוועק מער מענטשן רעדט שטותים והבלים. פארוואס וועגן אפשר זאגסטו מיר וויפיל אידן פון פולין האבן האבן דורך געלעבט? שנים מעיר אחד ממשפחה 99% פון אונזערע זיידעס שטאמען פון אונגארן זיי אלע רעדן די שפראך. די ביסל אידן וואס זענען איבערגעבליבן פון ווארשע האבן ארויסגעגעבן ביכלעך איון דארט ברענגן זיי אראפ די גאנצע היסטאריע פון די אויפשטאנד.
איך האב אזוי פארשטאנען אוויא ר' קאמפיוטערנייעס פון ליינען אסאך ביכער וועגען דער ווארשעווער אויפשטאנד, און פון ליינען ביכער פון ווארשעווער געטא אידן אליינס עס וואלט מיר געווען זייער נייגעריק צי וויסען פון ווי די צייטשריפט האט געקרוגען איר אינפארמאציע
דער עצם אויפשטאנד איז דאך אן ענין פון הבא להרגך. אבער איז דאס נישט געווען אונטער די גוטהייסונג פון די ציונים? עס ליגט מיר אין קאפ, אז ביי די אונטערערדישע צוגרייטונגען צום אויפשטאנד איז כ"פ ארויסגעברענגט געווארן די כוונה דערפון.
נישט נאר איז עס לויט מיין פארשטאנד א גוטע זאך דער אויפשטאנד נאר אזוי וואלט גדארפט זיין אין יעדע שטאט אין שטעטעל אין אויב עס וואלט טאקע אזוי געווען וואלטען די נאציס בדרך הטבע נישט געקענט הארגענען אזוי פיהל יודען ווייל עס וואלט געדויעט צייט ביז מען שלאגט זיך מיט אלע אויפשטענדלער עס טוט אזוי וויי ווען מען ליינט אין די ביכער ווי מען האט זיך ליידער געלאזט פיהרען ווי שאף צי די שחיטה אנע שום ווידער שטאנד, ניטערמאל האבען די נאציס ימ"ש געדארפט דערלייגען א קויל , נאר זיי זענען קאלטבליטיג אין סיסטעמאטיש פארגאזט געווארען, ליידער ליידער איז געלונגען פאר די קלוגע רשעים ימ"ש צ י פארנארען כלל ישרא-ל אז זיי זאלען נישט וויסען ווי מען פירט זיי אין די וואס האבען שוין יא געוויסט האבען עס פשוט נישט געוואלט גלייבען אין צוריק צום שאלה לגבי די ווארשעווער געטא , עס איז נישט דא קיין שום מצוה איען די תורה זיך צי לאזען פיהרען ווי שאף צי די שחיטה , ענדעש צי שטארבען אויפען שלאכטפעלד ווי צי ווערען געפירט ווי די שאף צים שחיטה אבער נאך אלעם דארף מען וויסען אז גארנישט געשעט נישט פין זיך אליין עס איז ליידער געווען א ביטערע גזירה אויף כלל ישרא-ל וואס איז נאכנישט געווען מאז היתה ישרא-ל לגוי די ווייטאג צער אין פיין וואס יודישע קינדער האבעון זיך ציזאמען געליטען אין יענע ביטערע יארען קען מען נישט ארויס ברענגען מיט ווערטער אין ווער עס האט עס נישט מיטגעלעבט וועט עס קיינמאל נישט פארשטיין , ליידער ליידער איז מקוים געווארען די תוכחה במלא המובן מיט אלע פירושים, אין כלל ישרא-ל איז ארויס געקומען נאך די מלחמה ציקלאפט אין ציבראכען , גייסטיש אין פיזיש אין לאנג האט געדויעט ביז די ציבראכענע רעשטלעך האבען זיך געשטארקט אין אנגעהויבען צירוק צישטעלען כלל ישרא-ל, בלייבט אונז נאר צי זיך בעטען ביים טאטען אין הימל אז ער זאל האלטען די רעכטע האנט אויף זיין פאלק אין כלל ישרא-ל זאל מער נישט דארפען אדורך גיין אזאלכע אומגעהויערע פיין אין ליידען, אין מען זאל שוין זוכה זיין צי די פולקאמע אויסלייזונג מתוך חסדים ורחמים אן קיין צער אין פיין וכימי צאתך מארץ מצרים אראך נפלאות במהרה בימינו אמן
שוועמל אויסדריקליך נישט. ס'איז האט גארנישט געהאט מיט די ציונים אדרבה די ציונים האבן דאך געוואלט אז וואס מער אידן זאלן שטארבן. ס'איז דא אביכל וואס הייסט "איך האב זיי איבערגעלעבט" נישט אויסמישן מיט די בוך פון פריעדמאן "איך וועל זיי איבערלעבן" דארט ביישרייבט ער באריכות וועגן די אויפשטאנד ער איז אויך געווען איינער פון די אויפשטענדלער איינע פון די זאכן שרייבט ער אז נישט די ציונים און נישט די פוילישע אויפשטענדלער האבן זיי געוואלט געבן געווער. און ספר "מן המיצר" פון ר' מיכאל בער שרייבט אז ווען ער האט זיך געבעטן ביי די ציונים און שווייץ זאלן אים שיקן געלט (די מעשה פון יואל בראנד) איז די תשובה געעוען ניין נישטא קיין געלט. פארוואס ? האט יענער ציוניסט איך געדענק נישט זיין נאמען יעצט. האט ער געזאגט" כי רק בדם תהיה לנו הארץ"און אידיש"ווייל נאר מיט בלוט וועלן מיר בייקומען די לאנד"דאס זענען געווען די ציונים זיי האבן געוואלט אז וואס מער אידן זאלן שטארבן כדי אז נאך די מלחמה זאלן זיי בייקומען ארץ ישראל. די פארשאלטענע ציונים. אויך שרייבט ער דארט אזאך וואס זייער אסאך מענטשן ווייסן נישט דערפון ער שרייבט דארט אזוי. די פרייע אידן און אמעריקא זענען איין טאג ארויסגעקומען און פארנט פון די דייטשע קאנסולאט און זיי האבן ערקלערט א באיקיט קעגן די דייטשן (באיקיט מיינט א מלחמה) זיי די פרייע האבן געוויסט אז עס וועט גארנישט העלפן די דייטשן וועלן זיך בכלל נישט דערשרעקן דערפון אבער זיי האבן געוואלט אויפרייצן די דייטשן. שרייבט ר' מיכאל בער ווייטער אז ווען דער רשע היטלער ימש"ו האט דאס דערהערטהאט ער זיך אראפגעווארפן אויפן פלאר און ער האט פאר גרויס כעס מיט זיינע ציינער צוריסן די קארפעט און ער האט געשריגן איצטערעט וועל איך זיין ווייזן איצטערעט וועל איך זיי ווייזן.און וואס מיינסטו איז געווען דער סוף? אפאר וואכן שפעטער האט מען אויפגעבויעט די גאז קאמערן מיט די קרמעמאטירים. וואו מען האט פארגאזט און פארברענט צענדליגער טויזנטער אידן טעגליך.(קוק נאך און ספר מן המיצר א חיוב אויף יעדע איד צו ליינען און לערנען די ספר) און דאס זאלסטו גוט אריינעמען און קאפ ניין נישט די פאר אידן וואס האבן געמאכט די אויפשטאנד זענען שולדיג אז מען האט אויס געהארג'ט די אידישע קינדער. נאר די די רשעותדיגע ציונים וואס האבן מיט זייערע געמיינע מעשים זיכער געמאכט אז וואס מער אידן שטארבן. געלט פאר ר' מיכאל בער איז קיינמאל נישט אנגעקומען. די דייטשן האבן מסכים געווען צו פארקויפן די מיליאן אידן פון אונגארן פאר געלט. און נאר א דאנק די ציונים האט מען נישט געהאט דאס געלט. ווען די געלט איז נישט אנגעקומען האט מען אנגעהויבן מיט די טראנספארטן קיין אושוויץ און בירקענאו. מען האט יעדען טאג פארגאזט און אוישוויץ פינף און צוואנציג טויזנט אידישע קינדער ר"ל און פארוואס ווייל די ציונים דארפן א מדינה.
די מעשה פון יואל בראנד קען מען לייענען און די דריי בענדער פון ר סענדר וואו ער ביישרייבט "חורבן אונגארן" איך וועל זיי איבער לעבן פון ר' חיים שלמה פריעדמאן מיין איך אז מען קען עס נישט בייקומען און קיין איין ספרים סטאר (איך נאר די אלטע) איך האב זיי איבערגעלעבט קען מען נאך אפשר טרעפן. ס'איז אויך גוט צו לייענען די בוק פון קארנבלי (איך מיין סהייסט) די טאטע האט געהייסן לויפן. איך האב איינמאל געכאפט א שמועס מיט אים האב איך געפרעגט וועגן די מעשה פון די טויטע פערד וואס ער שרייבט דארט. האט ער מיר געזאגט זאלסט וויסן אז די גאנצע בוק איז אמת ויציב און נישט נאר דאס אסאך זאכן האט ער נישט געשריבן. אקעי איך דארף שוין גיין אלעס גוטס פאר יעדן...
איך וועל אויך צולייגן מיינע צוויי צענט, נישט בתורת הוכחות נאר אביסל אויסשמועסן מיינע סברות, און איך שרייב נאר אלעס בדרך אפשר, ואדרבה זאל דער עולם זאגן צו איך רעד צום דבר, אויך ווען איך וואלט דארט געווען ווייס איך נישט צו איך וואלט יא געוואוסט דעם אמת'ן דעת תורה.
קודם דעם ענין צו דאס האט גורם אז מער מענטשן זאלן גע'הרג'ט ווערן, באמת איז דאס נישט שייך צו וויסן ווייל דאס איז שוין א פארגאנגענהייט און מען קען נישט וויסן וואס וואלט געווען אויב אזוי און אויב אזוי, ווייל אפילו פון אוישוויץ וואס עס איז געווען דער קרעמעטאריאם אליינס זענען אסאך מענטשן געראטעוועט געווארן, ממילא ווילאנג עס איז געווען א געטא קען מען נישט וויסן וואס וואלט געווען מיט דער צייט, און בפרט אז ביי אידן איז דא א כלל אז חיי שעה טאר מער אויך נישט אוועקנעמען ממילא אויב דאס האט גורם געווען עכ"פ צו פארשנעלערן די שחיטה איז דאס אפשר א שאלה, און בכלל דארף מען וויסן צו די אויפשטענדלער האבן געהאט א ערנסטע פלאן אז עס וועט זיי געלונגען צו געוואונען אדער סתם אויסצו'הרג'נען ווי מער פון די דייטשן.
און וועגן דעם כלל פון הבא להורגך השכם להורגו, מיין איך אז עס איז דא חילוק צו עס איז סתם אפאר רוצחים און גזלנים צו א גזירה של מלכות, ווייל דאן קען זיין עס גייט שוין אריין אין כלל פון די שבועה פון שלא ימרדו באומות, וואס לכאורה איז די שבועה גילטיג אפילו ווען די אומות ווילן ח"ו הרג'ענען אידן נישט נאר ווען זיי מאכן סתם גזירות, און איך מיין אז מען טרעפט טאקע נישט ביי קיין איין מאסן גזירות און שחיטות אנגעהויבן פון חורבן בית שני ווי אויך ביי גזירת ת"ח ות"ט וכדומה, טרעפט מען נישט אז מען זאל האבן געמאכט אן אויפשטאנד קעגן די אומות, נאר דאס איז באקאנט די מחלוקה פון חכמים מיט בר כוכבא וואס ער האט געמאכט אן אויפשטאנד און די חכמים האבן נישט געהאלטן דערפון און די צרות נאך זיין אויפשטאנד זענען טאקע געווען סאך ערגער ווי פארדעם כידוע לכל, די זעלבע זאך איז געווען ביי די בריונים מיט ר' יוחנן בן זכאי, עכ"פ עס קען זיין אז עס איז א גרויסע חילוק אויב עס א גזירה של מלכות דאן טאר מען זיך נישט קעגן שטעלן און עס איז נישט געזאגט געווארן דאן הבא להורגך.
און נאכאמאהל איך ווייס נישט וואס איך וואלט געטוהן אין אזא מצב קען זיין איך וואלט אויך מיטגעהאלטן, ממילא קען מען זיי נישט דן זיין, און איך מיין טאקע נישט זיי דן צו זיין נאר אויסצושמועסן די סברות פארוואס נישט צו האלטן דערפון, אויך האב איך נישט געליינט קיין ביכער פון ווארשעווער איבערלעבער (בכלל א בוך פון איינעם וואס האט זיך באטייליגט אינעם אויפשטאנד וועט זיכער נישט שרייבן אז ער האט נישט גוט געטוהן ממילא ווייס איך נישט אויב אויף דעם קען מען בויען), איך בין אויך נייגעריג צו זעהן וואו עס שטייט דאס וואס איינער האט אויבן דערמאנט אז עס איז געווען אן אסיפת הרבנים וואו עס האבן זיך באטייליגט אויך ערליכע רבנים,
בןהרחמן האט געשריבן:
איך וועל אויך צולייגן מיינע צוויי צענט, נישט בתורת הוכחות נאר אביסל אויסשמועסן מיינע סברות, און איך שרייב נאר אלעס בדרך אפשר, ואדרבה זאל דער עולם זאגן צו איך רעד צום דבר, אויך ווען איך וואלט דארט געווען ווייס איך נישט צו איך וואלט יא געוואוסט דעם אמת'ן דעת תורה.
קודם דעם ענין צו דאס האט גורם אז מער מענטשן זאלן גע'הרג'ט ווערן, באמת איז דאס נישט שייך צו וויסן ווייל דאס איז שוין א פארגאנגענהייט און מען קען נישט וויסן וואס וואלט געווען אויב אזוי און אויב אזוי, ווייל אפילו פון אוישוויץ וואס עס איז געווען דער קרעמעטאריאם אליינס זענען אסאך מענטשן געראטעוועט געווארן, ממילא ווילאנג עס איז געווען א געטא קען מען נישט וויסן וואס וואלט געווען מיט דער צייט, און בפרט אז ביי אידן איז דא א כלל אז חיי שעה טאר מער אויך נישט אוועקנעמען ממילא אויב דאס האט גורם געווען עכ"פ צו פארשנעלערן די שחיטה איז דאס אפשר א שאלה, און בכלל דארף מען וויסן צו די אויפשטענדלער האבן געהאט א ערנסטע פלאן אז עס וועט זיי געלונגען צו געוואונען אדער סתם אויסצו'הרג'נען ווי מער פון די דייטשן.
און וועגן דעם כלל פון הבא להורגך השכם להורגו, מיין איך אז עס איז דא חילוק צו עס איז סתם אפאר רוצחים און גזלנים צו א גזירה של מלכות, ווייל דאן קען זיין עס גייט שוין אריין אין כלל פון די שבועה פון שלא ימרדו באומות, וואס לכאורה איז די שבועה גילטיג אפילו ווען די אומות ווילן ח"ו הרג'ענען אידן נישט נאר ווען זיי מאכן סתם גזירות, און איך מיין אז מען טרעפט טאקע נישט ביי קיין איין מאסן גזירות און שחיטות אנגעהויבן פון חורבן בית שני ווי אויך ביי גזירת ת"ח ות"ט וכדומה, טרעפט מען נישט אז מען זאל האבן געמאכט אן אויפשטאנד קעגן די אומות, נאר דאס איז באקאנט די מחלוקה פון חכמים מיט בר כוכבא וואס ער האט געמאכט אן אויפשטאנד און די חכמים האבן נישט געהאלטן דערפון און די צרות נאך זיין אויפשטאנד זענען טאקע געווען סאך ערגער ווי פארדעם כידוע לכל, די זעלבע זאך איז געווען ביי די בריונים מיט ר' יוחנן בן זכאי, עכ"פ עס קען זיין אז עס איז א גרויסע חילוק אויב עס א גזירה של מלכות דאן טאר מען זיך נישט קעגן שטעלן און עס איז נישט געזאגט געווארן דאן הבא להורגך.
און נאכאמאהל איך ווייס נישט וואס איך וואלט געטוהן אין אזא מצב קען זיין איך וואלט אויך מיטגעהאלטן, ממילא קען מען זיי נישט דן זיין, און איך מיין טאקע נישט זיי דן צו זיין נאר אויסצושמועסן די סברות פארוואס נישט צו האלטן דערפון, אויך האב איך נישט געליינט קיין ביכער פון ווארשעווער איבערלעבער (בכלל א בוך פון איינעם וואס האט זיך באטייליגט אינעם אויפשטאנד וועט זיכער נישט שרייבן אז ער האט נישט גוט געטוהן ממילא ווייס איך נישט אויב אויף דעם קען מען בויען), איך בין אויך נייגעריג צו זעהן וואו עס שטייט דאס וואס איינער האט אויבן דערמאנט אז עס איז געווען אן אסיפת הרבנים וואו עס האבן זיך באטייליגט אויך ערליכע רבנים,
דאס זענען מיינע ארימעע געדאנקען והבוחר יבחר
איך מיין ביסט גערעכט מיט אפאר נקודות אבער נישט מיט אלעם ווייל ביי די מעשה פון ר' יוחנן האבן די רומיים נישט געוואלט אויסהאגענען אלע אידן זיי האבן בעיקר געוואלט האבן די שליטה אויף ארץ ישראל. משא"כ ביי די דייטשן ימ"ש וואו זייער עיקר כוונה איז געווען צו האגענען וואס מער.
קאמפוטער, איך האב אזוי פארשטאנען פון די פילם 'אפרייזינג'. קען זיין עס איז בכלל נישט ריכטיג אראפגעשפילט. דארטן ווערן זיי אפגעמאלן ווי א חלק פון די ציניסטישע באוועגונג וואס האט געזוכט דערנאך עולה זיין קיין פאלעסטינע.
