אידישע וועלט פארומס

טאלאנטפולער האט געשריבן: מען ארבעט דערויף. האפענטלעך וועט עס זיין פערטיג בקרוב.

מען דארף פארשטיין אז די קריג האב איך קיינמאל נישט געלערנט, מחמת ווייניג אינטערעסע. וואס איר לייענט דא איז חידושים פאר מיר אויך (יא איך בין א גרינער אין דעם פעלד). יעצט לערן איך עס כדי צופרידן שטעלן מיינע ידידים דא אויף אייוועלט (וואס טוט מען נישט פאר א נאנטער ידיד). ממילא דויערט עס לענגער ווי געפלאנט. פשוט ווייל איך דארף לערנען און אויסלערנען אין די זעלבע צייט.

לכתחילה אריבער האט געשריבן: זייער שיין אייזן באשריבן!!

אינטערעסאנט אנצומערקן, אז מיר פראווענען די זעלבסשטענדיקייט פון אמעריקע גערעכענט פון יולי 4 '776, (אגב עס איז נישט געווען 4) און למעשה אין אין 776' נאך געווען ווייט פון פארזיכער די נייע לאנד.

ישר כח גדול.

טאלאנטפולער האט געשריבן:

לכתחילה אריבער האט געשריבן: זייער שיין אייזן באשריבן!!

אינטערעסאנט אנצומערקן, אז מיר פראווענען די זעלבסשטענדיקייט פון אמעריקע גערעכענט פון יולי 4 '776, (אגב עס איז נישט געווען 4) און למעשה אין אין 776' נאך געווען ווייט פון פארזיכער די נייע לאנד.

ישר כח גדול.

יולי 4 1776 האבן מיר זיך דעקלערט לאנד.

די ענגלענדער האבן אבער נישט געגלייבט. און ס'האט געדויערט 5 יאר זיי צו איבערצייגן.

לכתחילה אריבער האט געשריבן: זייער שיין אייזן באשריבן!!

אינטערעסאנט אנצומערקן, אז מיר פראווענען די זעלבסשטענדיקייט פון אמעריקע גערעכענט פון יולי 4 '776, (אגב עס איז נישט געווען 4) און למעשה אין אין 776' נאך געווען ווייט פון פארזיכער די נייע לאנד.

ישר כח גדול.

געלעגער האט געשריבן: דאס וואס ער האט געטון אויסצוראטן די סמאל-פאקס מחלה איז די היינטיגע וואקסינען נאר אויף מער א פרימעטיווע וועג.

נו, אז מיטן גוטן גייט נישט... ווען די געשפרעכן האבן זיך געענדיגט (מיט גארנישט), האט "האווי" פריש אנגעהויבן זיינע אטאקעס אויף די אמעריקאנע. ער האט געלאנדעט פרישע 12,000 סאלדאטן אין 'מאנהעטן', און אן קיין שוועריקייטן איבער גענומען קאנטראל פון די שטאט. די אמעריקאנע זענען אנטלאפן צו די 'הארלעם-הייטס' געגנד. דארט האבן די 1800 אמעריקאנע סאלדאטן אונטער די גענעראלן "נעטעניעל (נתנאל?) גרין" און "איזריעל (ישראל?) פוטנעם", אנגעהאלטן די פאזיציע טראצדעם וואס זיי זענען אטאקירט געווארן פון א בריטישע ארמיי מיט 5,000 סאלדאטן. דאס האט אנגעהאלטן בערך א חודש, נאך א חודש האט "וואשינגטאן" באמערקט אז די ענגלענדער האבן שטילערהייט אנגעהויבן ארומצונעמן זיינע ארמייען פון אלע זייטן. און ער האט זיך געמוזט צוריקציען אריבער דעם איסט ריווער, אריין צו 'ווייט-פלעינס'.

בילדער האט געשריבן:

לכתחילה אריבער האט געשריבן: זייער שיין אייזן באשריבן!!

אינטערעסאנט אנצומערקן, אז מיר פראווענען די זעלבסשטענדיקייט פון אמעריקע גערעכענט פון יולי 4 '776, (אגב עס איז נישט געווען 4) און למעשה אין אין 776' נאך געווען ווייט פון פארזיכער די נייע לאנד.

ישר כח גדול.

אז די רעדסט שוין פון 1776 איז אינטערעסאנט אנצומערקען אז די נייע ווארלד טרעיד סענטער איז 1776 פיס הויעך לזכר די יאר וואס מען איז נארוואס געוואר געווארן אז מען האט נאכנישט געהאט די לאנד מיט א זיכערקייט.
#גיי פארשטיי

די מעשה האט מען געפונען נאך פאר די קריג דורך א אידישע אנטיק הענדלער, וואס האט עס געפונען ביי אן גוי'שער אנטיק סוחר אין די דאן אידישע איסט סייט, אין א שמש פון די חנוכה מנורה וואס מיט דעם האט פאסירט די מעשה. דער מעשה איז באוואוסט אין די אמעריקע אויך און עס איז דא פון דעם א בוך. דער בעל המעשה האט אליין אפגעשריבן אלעס וואס מיט אים האט דאן פאסירט און מיר וועלן נאכשרייבן ווארט ביי ווארט.

חנוכה, וואלי פארדזש, למס' 1777 תקל"ח.

א שרעקליכער ווינטער. מיר, די אמעריקאנער ארמיי, וואס האלטען מיטן גענעראל דזשארדזש וואשינגטאן, זיצען דא, עטליכע און צוואנציג קילאמעטער פון פילאדעלפיע, אויף א פעלד וועלכן מען רופט בלשון המדינה "וואלי פארדזש" מיר ליידען פון הונגער און פון קעלט, אבער דער גענעראל וויל זיך נישט אונטערגעבן צו די ענגלענדער.

די ענגלענדער זענען פונדרויסן און מיר זענען פון אינווייניג ארומגערינגעלט. זיי זענען זאט און גוט אנגעטאן, זיי זענען פריי זיך צו באוועגן, מיר זענען אויסגעהונגערט און זיי ווארטן אז מיר זאלן זיך אונטערגעבן.

אבער אונטערגעבן הייסט אז אמעריקע זאל אויף שטענדיג פארבלייבן ענגלאנדס קנעכט; טאן וואס דער ענגלאנדער וויל, צאלן די שטייערן וואס עס וועט זיך אים וועלן ארויפלייגען אויף אמעריקע, און דאס וויל נישט דער גענעראל וואשינגטאן. אויך איך בין קעגן דעם, איך וויל אז אמעריקע זאל זיין פריי פון יעדער הערשאפט. בין איך דען נישט אנטלאפען פון פוילין צו ווערן א פרייער מענטש אין א פרייען לאנד.

צוליב דעם פרייהייט בין איך גרייט צן הונגערן און פרירן אין דער ארמיי ביז עס וועלן קומען בעסערע צייטן. אבער נישט אלע סאלדאטען זענען איינשטימיג מיט מיר, איך הער זיך צו צו זייערע רייד און עס ווערט מיר ניטש גוט. א סאך פון זיי רעדן שלעכטס אויפן גענעראל און אויף זיין מלחמה קעגן ענגלאנד. זיי שעלטן אים און שיטן אויף אים פעך און שוועבעל און קללות פאר דעם קריג. זיי זאגן אז ער וועט פארלירען און זיי ווינטשען פאר אים א מפלה.

איך פארשטיי נישט די מענטשען. זיי פארשטייען נישט קיין אונטערשייד צווישען זיין פריי און זיין א קנעכט. אפטמאל וויל איך זיי דערציילען ווי מיין פאטער ליגט אין קנעכטשאפט ביי דעם פריץ, וויאזוי ער דארף זיך ביקן פאר אים און זיין פאמיליע, וויאזוי ער מוז טאנצן פארן פריץ און פאר זיינע געסט ווען דער פריץ מאכט א באלל און שיכור'ט זיך אן.

ווען מיין לשון וואלט נישט געווען אזוי אין גלות, וואלט איך אפשר אנגענומען מיט קוראזש און דערציילט זיי, וואס מיינט צו ליגען אין קנעכטשאפט ביים פריץ, אבער איך בין נארוואס א אריבערגעקומענער וואס קען איך זיי זאגען אין זייער שפראך מיט מיין לשון. איינער וואס האט מיט זיינע אייגענע אויגן געזעהן מיין טאטן בעת דער פריץ צווינגט אים ארויפצוציען אויף זיך די פעל פון א בער און זיך דרייען אין דעם גרויסן זאל אונטער די קלאנגען פון זיינע מוזיקאנטען, דער וועט עס נישט פארשטיין, אז עס לוינט זיך צו פרירן און צו הונגערן אבי צו דערגרייכען פולקאמע פרייהייט.

ווען די קעלט דערגרייכט צו אזא מדריגה אז עס ווילט זיך מיר וויינען, חזר איך איבער מיין באשלוס, וואס איך האב געגעבן זיך אליין אין מיין הארצן, ווען איך האב זיך ארויסגעגנבעט פון פולין. איך האב דאן באשלאסען אז איך וועל זיך קיינמאל נישט צוריקקערן צו דעם לאנד, וואו מיין פאטער דארף טאנצן פארן פריץ, וואו ער דארף מאכן מאלפע שטיק מיטן פנים און מיטן קערפער כדי פרייליך צו מאכן דעם פריצ'ס געסט.

וויאזוי בין איך געקומען צו אנעמען דעם באשלוס?

איך בין נאך דאן געווען א קינד – א אינגעלע פון צען יאר – איך בין געגאנגען מיט מיין פאטער צום פריץ, ווייל דער פאטער מיינער האט געוואלט ביי אים עפעס פועלן. אנשטאט צו רעדן מיט מיין טאטן, האט דער פריץ אים געהייסען זיך מאכן גרייט צום "טאנץ" ווייל ער האט געהאט דאן ביי זיך זייער געהויבענע געסט. איך בין געבליבען אין קארידאר און געקוקט דורך די גלעזערנער טיר ווי מיין פאטער האט געטאנצט. איך האב געוואלט וויינען און שרייען פאר בושה.

ווען מיין פאטער איז ענדליך ארויסגעקומען פון דעם פריצישען זאל, איז ער געווען אפגעגאסן מיט שווייס און בלייך ווי א מת. דער פריץ האט אים ארויסבאגלייט, און דערזעהנדיג מיך, מיר א קניפ געטאן אין באק און געזאגט: האסט געזעהן שמולקע ווי דיין טאטע טאנצט? באלד וועסטו אונטערוואקסען און אויך אזוי טאנצן פאר מיין זון און פאר זיינע געסט. דאן האב איך באשלאסען: איך וועל בעסער שטארבען איידער טאנצן פארן פריץ אדער זיין זון.

ווען עס איז געקומען די צייט אויך פאר מיר צו טאנצן פארן יונגען זון, בין איך אנטלאפען קיין אמעריקע. איך האב באשלאסען אז נישט איך, נישט מיינע קינדער וועלן ווען עס איז, טאנצן אזוי ווי מיין פאטער האט געטאנצט פארן פריץ. אפטמאל טראכט איך וועגן דעם באשלוס און דאן פיל איך נישט דעם הונגער וואס נאגט מיך אונטערן הארץ. איך האלט מיטן גענעראל אז מיר וועלן איבערלעבן די קעלט, כאטש מיר זענען נאקעט און מיר האבן נישט קיין רעכטע קאלדרעס צוצודעקן זיך ביינאכט און כאטש מיר זענען בארוועס.

אפטמאל זעה איך דעם גענעראל וואשינגטאן ארומגיין שפעט ביינאכט צווישען די שלאפענדיגע סאלדאטען. ער קוקט אויף אונז מיט רחמנות און פרובירט אונז איינדעקן. אפטמאל ווילט זיך מיר עפענען די אויגן און אים זאגן, אז איך גלויב אז מיר וועלן זיגען, אז מיר וועלן אויסהאלטן די קעלט און דעם הונגער, מיר מוזן זיגען.

ווען עס איז געקומען חנוכה, האב איך נאך מער אנגעהויבן גלייבען אין זיג. איך האב געטראכט: דער אויבערשטער, וואס האט געטון א נס מיט די מכבים קען דאך טאן א נס אויך מיטן גענעראל וואשינגטאן און זיין ארמיי, אז מר זאלן באזיגען די געזונטע אנגעפראסענע ענגלישע ארמיי.

איך האב געטאן תפילה אין הארצען פאר אמעריקע און פאר מיין גענעראל, ווייל איך האב געוואלט אז דאס לאנד זאל זיין פריי. איך וויל לעבן אין א פריי לאנד, זיין א פרייער בירגער, איך וויל אז מיינע קינדער זאלן זיין פריי, מיינע קינדער זאלן קיינמאל נישט טאנצן "מה יפית" פארן פריץ, זיי זאלן נישט דארפען טאנצן פאר קיינעם.

איך האב ארויסגענומען פון מיין זאק די חנוכה מנורה וואס מיין טאטע האט מיר מיטגעגעבן איידער איך בין אנטלאפען פון פולין. איך האב נישט געוואוסט צו איך זאל בענטשען חנוכה ליכט איידער די סאלדאטען וועלן איינשלאפן. איך האב באשלאסן אז עס איז בעסער צו ווארטן ביז וואנען אלע וועלן איינשלאפן, ווייל קיין אידן האב איך נישט געזעהן צווישן זיי און וויאזוי וועל איך זיי דערקלערן מיט מיין געבראכענם לשון פארוואס איך צינד אן דאס קנויטעלע אין אויל פון דער מנורה. איך האב באשלאסן צו ווארטן ביז עס איז געווארן שטיל אין לאגער, אלע האבן שוין געכראפעט און זיך געטוילעט צו די אויסגעריבענע קאלדרעס , איך האב אנגעצינדען דאס ערשטע ליכטעל.

פלוצלינג – גלייך פון הימעל – איז ארונטערגעפאלן דער גענעראל. איך הויב אויף מיין קאפ פון דער ערד ווי עס איז געשטאנען מיין מנורה און איך דערזע אים פאר זיך פנים אל פנים.

די קענסט נישט שלאפן, פרעגט ער, עס איז דיר נעבעך קאלט, צו די ביזט הונגעריג? איך שטיי ווי א געפלעפטער, אן לשון נאר אין הארצען. א פרייד, דער גענעראל אליין רעדט מיט מיר, ער טאפט מיינע הענט צו זיי זענען קאלט, ער טאפט מיין שטערן, ער דערזעט די מנורה און דאס אנגעצינדענע פעדימל אין אויל. ער פרעגט מיט א מילדער שטימע: וואס איז דאס זון מיינער, א סגולה קעגן קעלט, א קמיע וואס דו האסט מיטגעבראכט פון דער היים?

איך דערצייל אים אז דאס איז א חנוכה מנורה. אז די ליכטלעך וואס מען צינט אין איר, זענען די ליכטלעך פון נצחון. עס איז געווען מיט יארן צוריק א נצחון פון די הונגעריגע, פון די אנגעפרארענע איבער זי זאטע און די באוואפענטע סאלדאטען, איבער א מעכטיגע ארמיי. עס איז געווען א נס. גלויבסט אין נסים – שמייכלט גענעראל וואשינגטאן? איך גלויב גענעראל, אז דער זעלבער ג-ט, וואס האט דאן געטאן א נס מיט די מכבים, קען איצט אויך טאן א נס מיט דזשארדזש וואשינגטאן און מיט זיין ארמיי דא אין וואלי פארדזש! די ביזט דאך פון די זון פון די נביאים – שמייכלט ער – ווייסט דאך געוויס וואס די זאגסט. ער גיט מיר נאכאמאל א טאפ איבער מיין פנים און שמייכעלדיג גייט ער אוועק.

איך האב געקוקט אויף דער מנורה, אויף דער ליכטעלע און געבעטן ג-ט א גאנצע נאכט. דער אויבערשטער האט ווייזט אויס דערהערט מיין תפילה. עס האט זיך אנגעהויבען בייטן דער וועטער. עס איז געווארן ווארימער. עס האבן אנגעהויבן צו דערגרייכען צו אונז וועגענער מיט אמוניציע, מיט עסנווארג און קליידונג און מיר האבן געזיגט, עס האט זיך גענדיגט דער קריג.

[אין וואלי פארדזש, איז פארגעקומען די שווערסטע שלאכטן אין די היסטאריע פון די רעוועלוציע קריג. דער קריג איז באוואסט אלץ "בעטעל אוו וואלי פארדזש" פון דארט איז וואשינגטאן מיט זיינע ארמייען געגאנגען קיין ניו דזשערזי, ווען עס איז שוין געווען זומער און דאס איז געווען דער שליסעל צום ענדגילטיגן זיג.]

אמעריקע איז באפרייט געווארן פון דעם ענגלישען יאך. מען האט אונז סאלדאטען אהיים געשיקט. איך האב אבער קיינעם נישט דערציילט וועגן מיין באגעגעניש מיטן גענעראל אין יענער חנוכה נאכט. ווער וועט מיר גלויבן, זיי וועלן זאגן אז איך בין משוגע געווארן. האב איך געשוויגן.

עס איז אוועק א קארגע צוויי יאר. עס איז דערגאנגען די נייעס, אז דער געוועזענער גענעראל איז אויסגעקליבען געווארען אלס פרעזידענט פון די פאראייניגטע שטאטן. מיין פרייד איז געווען זייער גרויס, עס האט זיך מיר געוואלט שרייען און טאנצן און זאגן :דער מאן וואס איז פרעזידענט איצט, האט מיט מיר גערעדט אין א ביינאכט אין וואלי פארדזש און מיר געטאפט דאס פנים. איך האב געוואוסט אז מען וועט מיר נישט גלויבען און מען וועט מיינען אז איך האב זיך איינגערעדט א משוגעת.

עס איז געקומען חנוכה. איך האב אנידער געשטעלט די מנורה, וואס איך האב געבראכט פון פולין, אויפן פענסטער און אנגעצינדען די חנוכה ליכט.

פלוצליג, מען קלינגט אין טיר. עס קומט אריין אנגעטאן אין יוני-פארמען צוויי אפיצירען. זיי פרעגן אויף מיר, זיי דערלאנגען מיר א פושקע און נעמען פון דארט ארויס א מעדאל און א פאפיר, און איינער פון זיי ליינט אויפן קול אזוי: דאס איז געשיקט געווארן צו א געטרייע סאלדאט, פון וועלכען איך האב געשעפט האפענונג אין דער שווערסטער שעה אין מיין לעבן, אויפן שלאכטפעלד פון וואלי פארדזש. געבענטשט זאלסטו זיין, דו און דיין פאלק און די מנורה פון דיין פאלק, וועלכע האט מיך געלערנט צו גלויבן אין א נס.

ביז דא ציטירט ווארט ביי ווארט פונעם דאקומענט וואס מען האט געפונען אין די היסטארישע מנורה.