י"ט הה"צ ר' אלי' ב"ר שלמה זלמן מווילנא, הגר"א. - תקנ"ח דער ווילנער גאון זצ”ל האט איינמאל אינמיטן די טעג פון סוכות געפרעגט זיינע תלמידים, וואו איז מרומז אז אברהם אבינו האט מקיים געווען די מצוה פון זיצן אין סוכה? ווען קיינער האט נישט געוואוסט דעם ריכטיגען ענטפער, האט ער ערקלערט, אין די פלסוקים וה' ברך את אברהם בכל, בכ"ל איז ר"ת ב'סוכות תשבו שבעת ימים, כ'ל האזרח בישראל ישבו בסוכות, ל'מען ידעו דורותיכם וגו'.
ס'איז אמאל אריינגעקומען א תלמיד צו זיין רבי'ן דער ווילנער גאון ז”ל, און אנגעפאנגען צו רעדן לשון הרע אויף די כת חסידים. דער גאון האט אים אנגעשריגן און זיך נישט געוואלט צוהערן צו זיינע רייד. שטארק פארוואונדערט האט אים דער תלמיד געפרעגט, דער רבי איז דאך איינער פון זייערע גרעסטע מתנגדים, פארוואס וויל דער רבי נישט הערן לשון הרע אויף זיי?
הער זיך צו, האט אים דער גאון געענטפערט. מיר געפינען אין חז”ל (פסחים ג'), אז די תורה האט דווקא געשריבן ביי די בהמות וואס זענען אריין אין דער תיבה, אשר איננה טהורה, און נישט געשריבן טמאה, כדי נישט צו שרייבן מיאוס'ע ווערטער. אויף אן אנדערן ארט געפינען מיר אז די תורה שרייבט יא ארויס "טמאים" הם לכם. וואס איז דער אונטערשיד צווישן די צוויי פללעצער? פארוואס שרייבט די תורה דא יא "טמאים"? נאר דער הסבר איז, דא האט די תורה געוואלט ווייזן אז די טמא'נע בהמות זענען א מיאוס'ע זאך, און ס'איז נישט שיין זיי צו עסן. דערפאר האט די תורה ארויסגעשריבן "טמאים", אז דאס איז א מיאוס'ע זאך. דאקעגן ביי די בהמות וואס זענען אריין אין דער תיבה, פעלט נישט אויס צו באשמוצן די בהמות, און אז ס'פעלט נישט אויס, און ס'וועט גארנישט אויפטאן, איז נישט וויכטיג צו רעדן...
אין די שטאט ווילנע איז געווען אן אפלמאך צווישן דעם גאון און זיינע ראשי קהילה, אז צו יעדע אסיפה אויף וועלכע מ'וויל איינפירן א נייעם מנהג, זאל מען אים רופן צו די אסיפה, בכדי צו הערן זיין מיינונג. פלאסירט איינמאל אז די ראשי הקהילה האבן געוואלט איינפירן א תקנה, מ'זאל נישט געבן פון די שטאטישע צדקה קאסע פאר די פרעמדע ארימעלייט, וואס קומען נאר אויף געסטעריי, מיט די טענה אז ס'זאל בלייבן גענוג געלט פאר די שטאטישע ארימעלייט. צוליב דעם האבן די ראשי הקהילה געלאזט צוזאמענרופן אן אסיפה, ביי וועלכן מ'וועט פארהאנדלען איבער דעם "נייעם" מנהג, זעלבסטפארשטענדליך אז מ'האט געלאזט רופן דעם ווילנער גאון צו די אסיפה, אזוי ווי זיי האבן געהאט דעם אפלמאך, אז צו יעדן נייעם מנהג דארף מען הערן זיין הסכמה. ווען דער גאון איז געקומען צו די אסיפה, און אויסגעהערט זייערע רייד, האט ער זיך אנגערופען, "איך ווייס נישט פארוואס איר האט מיך אהער גערופן. לויט ווי איך הער, פללאנט איר דאך נישט צו מאכן א "נייעם" מנהג". "וואס הייסט"? - וואונדערן זיך די ראשי הקהילה – "די תקנה איז נאך פון פריער קיינמאל נישט געווען". די תקנה - זאגט דער גאון - איז שוין אן אלטע תקנה, וואס דער 'וועד ארבעה ארצות' האט שוין פון לאנג איינגעפירט" (דער וועד ארבעה ארצות איז געווען אן ארגאניזאציע פון רבנים, גדולי התורה, בערך פאר 200 יאר צוריק). מיט א פארוואונדערטע מינע ענטפערט דער ראש הקהל פאר'ן גאון, לויט ווי מיר ווייסן, איז בכלל נישטא אזא תקנה אין דעם פלנקס פון 'ועד הארבע ארצות'. "ניין" - זאגט דער גאון – "נישט די ארבעה ארצות מיין איך. מיין כוונה איז צו די ארבעה ארצות, סדום ועמורה, אדמה וצבוים, וואס דארט האט מען אזוי אויפגענומען א גאסט, ווי איר ווילט איינפירן" - האט דער גאון פארענדיגט, איבערלאזנדיג די אסיפה אין א שטורמישע שטימונג. זעלבסטפארשטענדליך, אז פון דעם נייעם "מנהג" איז גארנישט געווארן.
עס איז באקאנט אז דער ווילנער גאון ז"ל האט געפללאנט צו פארן קיין ארץ ישראל, און איז שוין אויך געווען אונטערוועגנס, נאר צוליב געוויסע סיבות האט ער זיך צוריקגעדרייט. זייענדיג אונטערוועגנס האט ער אפלגעשריבן א לאנגן בריוו פאר זיין פרוי וואו ער זאגט איר אן געוויסע חינוך ענינים ווי אזוי זי זאל אנגיין מיט די שטוב ווירטשאפט אין די צייט וואס ער איז נישט אין שטוב. צווישן די שורות שרייבט ער בזה"ל:
"יש שזורע על האבן, והוא לב האבן שאינו נכנס בו כלל, וצריך להכות את האבן עד שיתפוצץ, לכן כתבתי לך שתכה את בנינו אם לא ישמעו לך". (איבערזעצונג: פאראן מענטשן וועלכע פלאנצן אויף הארטע שטיינער, דאס איז דער טאטע וואס פלאנצט אין זיינע קינדער, וואס זייער הארץ איז ווי א שטיין וואס נעמט גארנישט אריין, נאר נאכדעם וואס מ'צעקלאפלט דאס. דעריבער שרייב איך דיר, אויב די קינדער הערן דיך נישט צו, שלאג זיי), עכלה"ק.
אין ספר עליות אליהו דערציילט דער תלמיד פונעם ווילנער גאון ז"ל, הגאון ר' חיים מוואלאזשין ז"ל אז זיין רבי האט פיל מאל געוואלט איינפירן אז מ'זאל דוכנ'ן אויך אין חוץ לארץ, און עס איז אים נישט געלונגן, איינמאל האט ער זיך מיישב געווען אז צומארגענס וועט ער דוכנ'ען אין זיין בית המדרש, יענעם צופרי האט מען אים ארעסטירט צוליב א געוויסער בילבול. אויך ר' חיים וואלאזינער ז"ל זעלבט האט געוואלט איינפירן די זעלבע, איינמאל ווען ער איז געקומען מיט אן ענטשלאסענקייט אז ער גייט דאס דורכברעכן, האט זיך ארויסגעשטעלט אז די נאכט האט אויסגעבראכן א שריפה אין בית המדרש, אזוי איז דאס נישט צושטאנד געקומן? (אגב אין ספר חוט המשולש ווערט געברענגט אז דער גאון ר' נתן אדלער ז"ל פלעגט יעדן טאג דוכנ'ען אין זיין בית המדרש)
ביי דעם בילד שטייט געשריבן תמונה נכונה ואמתית זאת, לקוחה מהתמונה הנערכה והנעשית בהשתדלות עמל רב, ע"י הגבירה י"א אוצרה מרת "מרים מאנטאווע" נ"ע, נכדת הגר"א, וכזו נמצא גם היום בבית משפחת ווילנער, נכדי הגר"א ז"ל. התמונות הכוזבות ובדויות עד כה בטלות ומבוטלות וזו "תאר אליהו הטוב" [לפ"ק]
איך מוז מודה זיין אז איך ווער בטל פאר דיר זיידעניו און פאר דיינע קענטעניסן.
אז מ'רעדט שוין, ברענג שוין צו פארן ציבור די געוואלדיגע התייחסות פון גדולי מאורי החסידות נ"ע צום הייליגן גאון זי"ע. ווי די באקאנטע מעשה פונעם רבי'ן ר' בונם זי"ע ביי רעוא דרעוין ווען מ'איז געוואויר געווארן איבער'ן הסתלקות פונעם גאון זי"ע.
איך זעה אז דו ביסט נשתתק געווארן אין דעם ענין, צו ווייל דו ווילסט נישט אריינרעדן דערין, צו צוליב אנדערע סיבות, אבער לעניות דעתי האלט איך אז ס'איז זייער וויכטיג צו קלאר מאכן די געוואלדיגע ציטער פון גדולי מאורי החסידות רעדנדיג פונעם הייליגן גאון זי"ע, כאטש זיין שארפע התנגדות און מלחמה קעגן חסידות (דערינען די חתימה אויפן חרם)
איך וועל דערביי מיט-טיילן מיט'ן עולם מיינע איינצעלנע ידיעות וואס עס ליגט מיר אין זכרון פון יארן צוריק און איך האב עס יעצט נישט נאכגעקוקט. איך בעט זייער דעם חשוב'ן ציבור זאל רעאגירן, און צושטעלן מקורות, אדער קריגן אויף מיר פארשטייט זיך. ס'איז זייער לעגעטים און אנגענומען.
ומעשה שהיה כך היה.
בשעת וואס דער הייליגער רבי ר' בונם מפשיסחא זי"ע איז געזעצן בחבריא קדישא און אפגעפראוועט א סעודת רעוא דרעוין מיט גרויס געהויבנקייט, איז אנגעקומען די ידיעה אז דער הייליגער גאון איז נסתלק געווארן לגנזי מרומים.
דער הייליגער רבי ר' בונם האט זיך שטארק פארטראכט, און אריין אין גרויס דביקות. נאך עטליכע מינוט האט דער רבי ר' בונם אויפגעהויבן זיין קאפ און געקומען צו זיך, און זיך אנגערופן "א תלמיד חכם געט זיך אייביג אן עצה". סתם ולא פירש.
נאך הבדלה האט ער מפרש געווען זיינע ווערטער: היות די ערשטע שאלה וואס עס איז געשטעלט געווארן פאן הייליגן גאון זי"ע ביים בית דין של מעלה איז געווען: "פאר וואס ער האט גע'רודפ'ט די חסידים". און דערויף האט דער גאון געענטפערט "איך האב עס געמיינט לשם שמים".
דאס איז געווען פשט פון מיינע ווערטער "א תלמיד חכם געט זיך אייביג אן עצה". האט דער רבי ר' בונם אויסגעפירט.
והוא פלאי.
*
נאך א מעשה פארציילט די וועלט ווי פאלגענד:
עס איז אמאל געקומען א איד א גרויסער חסיד א בר אוריין צום הייליגן תניא זי"ע, און זיך מתפאר געווען פאר אים, נישט מער און נישט ווייניגער נאר אז ער איז געגאנגען און מטיל מימיו געווען (אנטשולדיגט אויפן אויסדרוק, אבער דאס געווען איז די מעשה) אויפן ציון הקדוש פון גר"א זי"ע.
דער חסיד האט אוודאי געמיינט אז דער תניא זי"ע וועט אים אויסלויבן פאר די געוואגטע שריט. אבער נישט נאר אז דאס האט נישט פאסירט נאר דער הייליגער תניא האט זיך צאמגעקלאפט די הענט און אנגעהויבן שרייען אויף דעם איד: "לויף שנעל צוריק צום הייליגן ציון און בעט מחילה מיט מנין לאמיר האפן אז ס'איז נישט צו שפעט".
ליידער כפי המסופר, האט דער איד נישט משלים שנתו געווען.
די מסקנא פון דעם איז: די הייליגע ווערטער פון חז"ל (אבות פ"ב) הוי זהיר בגחלתן שלא תכוה שנשיכתן נשיכת שועל ועקיצתן עקיצת עקרב ולחישתן לחישת שרף.
איך האב מיך באגעגנט מיט א געוויסע מעשה פונעם ווילנער גאון, און די מעשה פון פאנגט זיך אהן מיט די ווערטער "בעת שסבל הגר"א מווילנא גלות וכו'", בין איך נייגעריג צו עמיצער ווייסט דא עפעס מער דערוועגן, איז עס א באוויסטע זאך? איז געווען א געוויסע תקופה בחייו וואס ער איז געגאנגען גלות ליידן? איז עס געווען ווען ער איז שוין געווען באוויסט? צו אפשר נאך איידער זיין התגלות? איך וואלט געקענט באשטיין צו וויסן מער פרטים אין דעם נושא.
משה פאלאפל האט געשריבן:
איך האב מיך באגעגנט מיט א געוויסע מעשה פונעם ווילנער גאון, און די מעשה פון פאנגט זיך אהן מיט די ווערטער "בעת שסבל הגר"א מווילנא גלות וכו'", בין איך נייגעריג צו עמיצער ווייסט דא עפעס מער דערוועגן, איז עס א באוויסטע זאך? איז געווען א געוויסע תקופה בחייו וואס ער איז געגאנגען גלות ליידן? איז עס געווען ווען ער איז שוין געווען באוויסט? צו אפשר נאך איידער זיין התגלות? איך וואלט געקענט באשטיין צו וויסן מער פרטים אין דעם נושא.
בגיל צעיר יצא הגר"א ל"גלות" לפולין ולגרמניה, עבר בליסא וברלין ואולי אף באמסטרדם. על פי עדותו של הרב יצחק אייזיק הלוי הרצוג נמצאה חתימתו של הגאון בספרייה הבודליאנית באוקספורד שבבריטניה אולם כיום לא ידוע על כך.
אויך ברענגט דער חפץ חיים בנוגע שמירת הלשון אז דער ווילנא גאון איז אמאל בימי הגלות (דוכט זיך) פארפארן מיטן בעל עגלה אין א פעלד פון א גוי וועלכער האט אים געשלאגען איבער דעם. האט דער גאון געזאגט אז אויב וואלט ער זיך אנגערופן אז ס'איז נישט זיין שולד נאר דעם בעל עגלה'ס, וואלט אים זיין גאנצע תורה נישט געהאלפן זיך צו באשיצן פונעם עונש אויף לשון הרע.
שכוח ביידע פון ענק. אינטרעסאנט אז די מעשה וואס איך האב געליינט האט א חלק פון ביידע מעשיות וואס ענק האבן דא ציטירט, סיי ס'איז פארגעקומען אין א קרעטשמע און סיי אז דער גאון האט געכאפט קלעפ.
איינער האט אמאל געפרעגט דעם גאון און ראש הישיבה ר' אהרן קאטלער ז"ל, וועגן גדלות פון ווילנער גאון, האט ר' אהרן אים צוריק געפרעגט, זאגט איר ווי ביסטו דאס משער? האט דער יונגערמאן געזאגט מ'קען זיכער זאגן אז ער איז געווען בקי אין ש"ס בבלי, ירושלמי, שלחן ערוך, זהר הקדוש, און אלע ראשונים, מיט א טיפקייט און קלארקייט וכדומה וכדומה. האט ר' אהרן געזאגט, אויף וואס דו זאגסט, דאס איז געווען ר' חיים עוזר ז"ל זי'ע, אבער אין דעם גאון, האבן מיר נישט קיין השגה.
בר ששת האט געשריבן:
כפי הזכור לי בני משפחת שצ'רנסקי הגוראיים מפולניה, כן-כן, רבי מאיר ז"ל ובנו רבי בנימין הי"ו, מתייחסים גם הם ישירות. ואאל"ט אפילו בן אחר בן. וצריך בדיקה.
בעהשי"ת
לקיים מה שנאמר אשר שמענו ונדעם ואבותינו ספרו לנו, כפי ששמעתי מהורי ומקרובי הזקנים, היה זקני ר' יצחק - המכונה ר' איצ'ה קובנר - אבי זקני ר' בנימין, מגזע הגר"א מוילנא, אשר כל משפחתו היו מתנגדים מובהקים בזמנים ההם. הוא ואחיו ר' אלעזר - בני ר' יעקב משה ב"ר אברהם בן הגר"א, כולם לומדים מופלגים, כיאות לנכדי הגר"א. והר' יעקב משה ובניו נטלו על עצמם את מלאכת סידור והוצאה לאור של כתבי וחידושי הגאון, הרבים, שהשאיר אחריו. כעבור מספר שנים אחרי חתונתו, כשמגוריו היו בעיר קובנה, כשבאה ברכת תלמידי הבעש"ט לכל המתנגדים שבניהם יטעמו מדבש החסידות, טעם גם ר' יצחק הנ"ל, ומשכה אותו בעבותות, עד שגמלה בליבו, והחליט לנסוע לקאצק. ובהישמע זה הדבר בקרב משפחתו המתנגדים, ישבו עליו שבעה - כנהוג בעת ההיא, וקרובים נעשו אויבים, ואוהבים נהפכו לשונאים, והיה להם לבושה שכזה במשפחה, עד שמחקו אותו מכל הספרים, בל ייזכר לא עזרתו ולא קרבתו, ואף היו מהם שהעלילו עליו בפני הרשות, עד שהוכרח לברוח לפרק זמן למדינת פולין, ושם שינה שם משפחתו למשפחת שצ'רנסקי, ומאז גם הוא לא רצה לשמוע ממשפחתו, וכל השידוכים לבניו ולבנותיו רק מפולין היו, ולכן לא החשיבו עד הדור שלפנינו את הייחוס הרם לזקנינו הגאון רבי אלי' מווילנא.
חסידישער יוד האט געשריבן:
החזו"א כותב שהגר"א הוא בעצם "ראשון" שהיה מעותד לישתל בדורות אחרונות להאיר עיני הגולה ולהיות בתראי לכל הראשונים - ולכן הלכה כמותו כשחולק על הראשונים- לדעת החזו"א. ראוי לעיין בפנים האגרת [אני לא יודע כעת היכן היא] כי אולי לא כיוונתי כאן לעומק כוונתו של החזו"א.
אנו מתייחסים להגר"א בשורה של משה רבנו, עזרא, רבנו הקדוש, רב אשי והרמב"ם. הגר"א שנתגלה תורה על ידו כקדוש מעותד לכך שהאיר במה שלא הואר עד שבא ונטל חלקו, והוא נחשב כאחד מהראשונים, מדרגתו ברוח הקודש, ביגיעתו ובבקיאותו בעיון העמוק בכל התורה המצויה עתה בידינו, אי אפשר כלל לצייר את אפשרותם." קובץ אגרות חזון איש חלק א' סימן ל"ב .
מלקט שאיני יודע מה טיבו
אנו זכינו לראות בעינינו מחותני אדוננו מרנא ורבנא גאון ישראל וקדושו, ר' אליהו חסיד, הוא היה עיר וקדיש כאחד מן הראשונים, וכל מדות שמנו חכמים בתלמיד חכם נראה ונגלה לכל שהיו בו, בין בתורה בין ביראה, בין בהנהגותיו,
