"די לייקע פרייהייט באן"
יעדער ווייסט פון אסקער שינדלער, וואס האט דורך זיין פירמע געראטעוועט איבער 1,000 אידן, אבער וואס איז נישט באוויסט בכלל איז אז נאך פאר די קריג, אזוי פרי ווי 1933 איז שוין געווען א ענדליכע מעשה.
אין 1933 גלייך ווען דער רשע ימ"ש איז געקומען צו די מאכט אינעם ארץ הדמים, האט ער איינגעפיערט די "נירענבערג געזעצען".
די "נירענבערג געזעצען" איז א סגיא פאר זיך, אבער אין איין ווארט איז דאס געווען די ערשטע שריט אין די פלאן פון מאכן די וועלט "אידן ריין" ח"ו היל"ת, די געזעצען האבן געלויטעט אז אידן האבן מער נישט קיין אייניגע רעכטען, און עס האט גורם געווען אז אסאך אידישע "פארפעשענעלס" האבן פארלוירן זייער פרנסה, און אז זיי האבן געוואלט גיין קיין אויסלאנד ארבייטען, האבן די "נירענבערג געזעצען", זיי פארשטעלט די וועג.
איז געווען אין וועטסלער-דייטשלאנד א קעמרע פירמע, מיטן נאמען "ערנסט לייטס אפטישע ווערק", געגרינדעט אין יאר 1869 דורך "ערנסט לייטס-דער ערשטער", און פון 1920 ביז 1956 איז עס געווען אנגעפיערט דורך "ערנסט לייטס-דער צווייטער" א זון פונעם גרינדער פון די פירמע. " ערנסט" איז געווען זייער א פיינער בכלל, זיינע ארבייטער האבן געהאט זייער גוטע באדינגונגען, און אין די פירמע האבן געארבייט אסאך אידן.
די פירמע איז געווען זייער וויכטיג פאר דייטשלאנד פאר עטליכע סיבות, איינס זיי האבן צוגעשטעלט פאר די מיליטער וויכטיגע כלים, אזוי אויך איז דאס געווען א זייער וויכטיגע קוואל פון ווי עס איז אריינגעקומען אויסלענדישע געלטער, "לייטס" איז געווען א ריזיגער עקספארטער פון " אפטישע ווערק".
זיי זענען געווען די וואס האבן געמאכט די ערשטע פראקטישע 35 מילימיטער קעמרע, דאס איז געווען דיב סארט קעמרע וואס יעדער האט גענוצט ביז ממש לעצטענס ווען דידזשיטאל איז ארויס געקומען די קעמרע האט געהייסן "די לייקע קעמרע". די " לייקע קעמרע" איז געווען אזא באמבע, אז "לייטס" האט געטוישט זייער נאמען פון זיין פירמע פון "ערנסט לייטס אפטישע ווערק", צו "לייקע קעמרע" ע"ש די געלונגענע קעמרע, (דאס איז א צוזאמשטעל פון ליי-טס קע- מרע) און אזוי הייסט די פירמע ביז היינט.
(די עיקר אויפטי פון די לייקע קעמרע איז געווען, אז מען האט געלייגט די פילם אין די ברייט, אנשטאט פון אויבן אראפ, דאס האט ערלויבט פאר די בילדער צו זיין ברייטער ווי העכער, מיט א 2:3 אספעקט רעשיא, אנשטאט פיר עקיג).
אויך זענען זיי געווען א קוואל פון שטאלטץ פאר דייטשלאנד, אז זיי פארמאגען אזא געלוינגענע פירמע, און עס איז געווען זייער וויכטיג פאר פראפאגאנדע געברויכן. עכ"פ דער רשע ימ"ש האט אביסל אוועק געקוקט ווען די פירמע האט געטאן עפעס וואס ביי אנדערע וואלט עס ווען געמאכט א פראבלעם.
אזוי ווי די צרות האבן זיך אנגעהויבן, האבן די אידן פון זיין פירמע, און זייערע קרויבים און באקאנטע, וויסענדיג אז לייטס איז ארענטליך און מען קען פון אים עפעס האבן, אים געבעטען אז ער זאל זעהן וואס ער קען טאן זיי זאלן קענען ארויס פארן פון דייטשלאנד.
לייטס האט זיך גלייך גענומען צו די ארבייט, און האט אריין געגעבען א ביטע אז ער וויל ארויסשיקען, א געוויסע צאל פון זיינע ארבייטער אויף די וועלט ארויס צו העלפען מיט זיין ביזנעס.
אזוי ווי ער איז געווען א קריסט, האט די "נירענבערג געזעצען" אים נישט אפעקטיערט, דאס הייסט אז אפי' סתם א איד האט נישט געקענט ארויספארן, אבער א קריסט'ס אן ארבייטער אפי' א איד איז געווען גרינגער. אזוי אויך ווי אויבן געשריבן האט דער דייטש געהאט א אינטערעסע אז לייטס זאל מצליח זיין, און בכלל געהאט א שוואכקייט צו אים, האט מען אים ערלויבט.
אזוי האט זיך אנגעהויבן די מיסיע וואס היסטאריקער רופן די "לייקע פרייהייט באן", ווי די "לייקע קעמרע" קאמפאני, האט כסדר ארויס געשיקט טראנספארטען פון אידן צו פארשידענע לענדער ווי פראנקרייך, ענגלאנד, האנג קאנג, און אמעריקע.
נאך קריסטאל נאכט, אין 1938, האט לייטס פילפאכיג פארגרעסערט די טראנפאטאציעס, און אפגעשיקט א גרויסע צאל מענטשען קיין מאנהעטען ניו יארק, און נישט נאר זיינע אלטע ארבייטער, נאר ער האט אנגעהויבן סיסטעמאטיש אויפצונעמען אידישע ארבייטער, געגעבן זיי א מינעמאלע "טרענירונג", און גלייך ארויסגעשיקט "צו פארשפרייטען" די לייקע קעמרע איבער די וועלט. ער האט זיי אלעמען געגעבען שריפטן וואס טיען באשטעטיגען אז זיי זענען גיטע און ארענטליכע ארבייטער, און אז עס איז כדי זיי צו גיבן בירגערשאפט און ארבייט.
זיי זענען ארויס געפארן מיט פאסאנזשיר שיפן קיין אמעריקע, און ווי נאר זיי זענען אנגעקומען קיין נוי יארק, זענען זיי גלייך געפארן צו די לייקע הויפטקוואטיר אין מאנהעטען, אויף די פיפטע עוו' ווי מען האט זיי פלאציערט און א האטעל. דערנאך האט די לייקע אפיס אין מאנהעטען, אנגעהויבן שאפן פאר אלעמען אן ארבייט און די קעמרע אינדאסטרי, און אפסטעיט ניו יארק, ווי עס זענען דאן געווען עטליכע גרויסע קעמרע קאמפאניס, און ביז יעדער האט געהאט א זשאב האט ער אויסגעהאלטען מיט אלעס וואס האט זיך אויסגעפעלט, ווי שלאפן, עסען, אא"וו.
אלע אויסגאבן האט לייטס באצאלט, און אפי' ווען זיי האבן שוין געהאט ארבייט, האבן זיי דאך נישט געקענט קיין ענגליש און געדארפט ווערען טרעניערט, האט לייטס באצאלט דריי חדשים גאנצע געהאלט, און נאך דריי חדשים האלבע געהאלט, פאר א פירמע וואס האט גענומען פון די ארבייטער, אויך האט יעדער פון די פליטים, באקומען א נייע "לייקע קעמרע" פאר א מתנה, (דאס איז געווען און יענע צייט אזוי ווי די אייפאד-2 (-: ).
די ארבייט איז אנגעגאנגען ביז סעפטעמבער 1939 ווען עס איז פארגעקומען די דייטשע אינוואזיע פון פוילן, דעמאלט זענען די גרעניצען פון דייטשלאנד הערמאטיש פארשלאסען געווארן.
אלעס אינאיינעם האט לייטס געראטוועט בערך 350 אידן.
די משפחה לייטס האט למעשה געליטן פאר זייערע פעלות, און כאטשיק דער דייטש האט נישט געוואלט צופיעל טשעפענען, ווי אויבן דערמאנט, האט ער דא אין דארט יא גערודפ'ט. אלפערט טארק, איז געווארן ארעסטיערט וועגן די פעלות, און איז נאר באפרייט געווארן נאכן גיבן א גרויסער סכום שוחד, אזוי אויך איז די טאכטער פון ערנסט ארעסטיערט און געפאניגט געווארן פארן העלפען אידן שווערצען די גרעניץ קיין שווייץ.
די מעשה פון די "לייקע פרייהייט באן" איז רעלעטיוו שפעט געווארן מפורסם, ווייל די משפחה האט נישט געוואלט שרייבן דערפון ווילאנג איינער פון די לייטס פאמיליע האט נאך געלעבט, ביז אין יאר 2002 ווען אלע זענען שוין געווען געשטארבען, איז ארויסגעקומען א בוך פון די מעשה .
אין 1933 גלייך ווען דער רשע ימ"ש איז געקומען צו די מאכט אינעם ארץ הדמים, האט ער איינגעפיערט די "נירענבערג געזעצען".
די "נירענבערג געזעצען" איז א סגיא פאר זיך, אבער אין איין ווארט איז דאס געווען די ערשטע שריט אין די פלאן פון מאכן די וועלט "אידן ריין" ח"ו היל"ת, די געזעצען האבן געלויטעט אז אידן האבן מער נישט קיין אייניגע רעכטען, און עס האט גורם געווען אז אסאך אידישע "פארפעשענעלס" האבן פארלוירן זייער פרנסה, און אז זיי האבן געוואלט גיין קיין אויסלאנד ארבייטען, האבן די "נירענבערג געזעצען", זיי פארשטעלט די וועג.
איז געווען אין וועטסלער-דייטשלאנד א קעמרע פירמע, מיטן נאמען "ערנסט לייטס אפטישע ווערק", געגרינדעט אין יאר 1869 דורך "ערנסט לייטס-דער ערשטער", און פון 1920 ביז 1956 איז עס געווען אנגעפיערט דורך "ערנסט לייטס-דער צווייטער" א זון פונעם גרינדער פון די פירמע. " ערנסט" איז געווען זייער א פיינער בכלל, זיינע ארבייטער האבן געהאט זייער גוטע באדינגונגען, און אין די פירמע האבן געארבייט אסאך אידן.
די פירמע איז געווען זייער וויכטיג פאר דייטשלאנד פאר עטליכע סיבות, איינס זיי האבן צוגעשטעלט פאר די מיליטער וויכטיגע כלים, אזוי אויך איז דאס געווען א זייער וויכטיגע קוואל פון ווי עס איז אריינגעקומען אויסלענדישע געלטער, "לייטס" איז געווען א ריזיגער עקספארטער פון " אפטישע ווערק".
זיי זענען געווען די וואס האבן געמאכט די ערשטע פראקטישע 35 מילימיטער קעמרע, דאס איז געווען דיב סארט קעמרע וואס יעדער האט גענוצט ביז ממש לעצטענס ווען דידזשיטאל איז ארויס געקומען די קעמרע האט געהייסן "די לייקע קעמרע". די " לייקע קעמרע" איז געווען אזא באמבע, אז "לייטס" האט געטוישט זייער נאמען פון זיין פירמע פון "ערנסט לייטס אפטישע ווערק", צו "לייקע קעמרע" ע"ש די געלונגענע קעמרע, (דאס איז א צוזאמשטעל פון ליי-טס קע- מרע) און אזוי הייסט די פירמע ביז היינט.
(די עיקר אויפטי פון די לייקע קעמרע איז געווען, אז מען האט געלייגט די פילם אין די ברייט, אנשטאט פון אויבן אראפ, דאס האט ערלויבט פאר די בילדער צו זיין ברייטער ווי העכער, מיט א 2:3 אספעקט רעשיא, אנשטאט פיר עקיג).
אויך זענען זיי געווען א קוואל פון שטאלטץ פאר דייטשלאנד, אז זיי פארמאגען אזא געלוינגענע פירמע, און עס איז געווען זייער וויכטיג פאר פראפאגאנדע געברויכן. עכ"פ דער רשע ימ"ש האט אביסל אוועק געקוקט ווען די פירמע האט געטאן עפעס וואס ביי אנדערע וואלט עס ווען געמאכט א פראבלעם.
אזוי ווי די צרות האבן זיך אנגעהויבן, האבן די אידן פון זיין פירמע, און זייערע קרויבים און באקאנטע, וויסענדיג אז לייטס איז ארענטליך און מען קען פון אים עפעס האבן, אים געבעטען אז ער זאל זעהן וואס ער קען טאן זיי זאלן קענען ארויס פארן פון דייטשלאנד.
לייטס האט זיך גלייך גענומען צו די ארבייט, און האט אריין געגעבען א ביטע אז ער וויל ארויסשיקען, א געוויסע צאל פון זיינע ארבייטער אויף די וועלט ארויס צו העלפען מיט זיין ביזנעס.
אזוי ווי ער איז געווען א קריסט, האט די "נירענבערג געזעצען" אים נישט אפעקטיערט, דאס הייסט אז אפי' סתם א איד האט נישט געקענט ארויספארן, אבער א קריסט'ס אן ארבייטער אפי' א איד איז געווען גרינגער. אזוי אויך ווי אויבן געשריבן האט דער דייטש געהאט א אינטערעסע אז לייטס זאל מצליח זיין, און בכלל געהאט א שוואכקייט צו אים, האט מען אים ערלויבט.
אזוי האט זיך אנגעהויבן די מיסיע וואס היסטאריקער רופן די "לייקע פרייהייט באן", ווי די "לייקע קעמרע" קאמפאני, האט כסדר ארויס געשיקט טראנספארטען פון אידן צו פארשידענע לענדער ווי פראנקרייך, ענגלאנד, האנג קאנג, און אמעריקע.
נאך קריסטאל נאכט, אין 1938, האט לייטס פילפאכיג פארגרעסערט די טראנפאטאציעס, און אפגעשיקט א גרויסע צאל מענטשען קיין מאנהעטען ניו יארק, און נישט נאר זיינע אלטע ארבייטער, נאר ער האט אנגעהויבן סיסטעמאטיש אויפצונעמען אידישע ארבייטער, געגעבן זיי א מינעמאלע "טרענירונג", און גלייך ארויסגעשיקט "צו פארשפרייטען" די לייקע קעמרע איבער די וועלט. ער האט זיי אלעמען געגעבען שריפטן וואס טיען באשטעטיגען אז זיי זענען גיטע און ארענטליכע ארבייטער, און אז עס איז כדי זיי צו גיבן בירגערשאפט און ארבייט.
זיי זענען ארויס געפארן מיט פאסאנזשיר שיפן קיין אמעריקע, און ווי נאר זיי זענען אנגעקומען קיין נוי יארק, זענען זיי גלייך געפארן צו די לייקע הויפטקוואטיר אין מאנהעטען, אויף די פיפטע עוו' ווי מען האט זיי פלאציערט און א האטעל. דערנאך האט די לייקע אפיס אין מאנהעטען, אנגעהויבן שאפן פאר אלעמען אן ארבייט און די קעמרע אינדאסטרי, און אפסטעיט ניו יארק, ווי עס זענען דאן געווען עטליכע גרויסע קעמרע קאמפאניס, און ביז יעדער האט געהאט א זשאב האט ער אויסגעהאלטען מיט אלעס וואס האט זיך אויסגעפעלט, ווי שלאפן, עסען, אא"וו.
אלע אויסגאבן האט לייטס באצאלט, און אפי' ווען זיי האבן שוין געהאט ארבייט, האבן זיי דאך נישט געקענט קיין ענגליש און געדארפט ווערען טרעניערט, האט לייטס באצאלט דריי חדשים גאנצע געהאלט, און נאך דריי חדשים האלבע געהאלט, פאר א פירמע וואס האט גענומען פון די ארבייטער, אויך האט יעדער פון די פליטים, באקומען א נייע "לייקע קעמרע" פאר א מתנה, (דאס איז געווען און יענע צייט אזוי ווי די אייפאד-2 (-: ).
די ארבייט איז אנגעגאנגען ביז סעפטעמבער 1939 ווען עס איז פארגעקומען די דייטשע אינוואזיע פון פוילן, דעמאלט זענען די גרעניצען פון דייטשלאנד הערמאטיש פארשלאסען געווארן.
אלעס אינאיינעם האט לייטס געראטוועט בערך 350 אידן.
די משפחה לייטס האט למעשה געליטן פאר זייערע פעלות, און כאטשיק דער דייטש האט נישט געוואלט צופיעל טשעפענען, ווי אויבן דערמאנט, האט ער דא אין דארט יא גערודפ'ט. אלפערט טארק, איז געווארן ארעסטיערט וועגן די פעלות, און איז נאר באפרייט געווארן נאכן גיבן א גרויסער סכום שוחד, אזוי אויך איז די טאכטער פון ערנסט ארעסטיערט און געפאניגט געווארן פארן העלפען אידן שווערצען די גרעניץ קיין שווייץ.
די מעשה פון די "לייקע פרייהייט באן" איז רעלעטיוו שפעט געווארן מפורסם, ווייל די משפחה האט נישט געוואלט שרייבן דערפון ווילאנג איינער פון די לייטס פאמיליע האט נאך געלעבט, ביז אין יאר 2002 ווען אלע זענען שוין געווען געשטארבען, איז ארויסגעקומען א בוך פון די מעשה .
- אטעטשמענטס
-
-
- ערנסט לייטס-דער צווייטער
-
"די וועלט זאגט אז מען קען ניט ארונטער דארף מען אריבער, און איך האלט אז מ'דארף לכתחילה אריבער" - אדמו"ר מהר"ש
