בערך 1200 יאהר צירוק האט געלעבט איינער "חויהבלכי". ער איז געווען פין די וואס דער מדרש רופט אהן אזעלכע בשם ליצני הדור. ער איז אויפגעקומען מיט אן המצאה אז קריאת ים סוף איז געווען א נאטירלעכע געשעהעניש אז משה רבינו האט געוויסט ווען די וואסערען וועלן ווערען זייער נידריג מיטען low tide און דעמאלס וועט מען אריבער דעם ים און די מצריים האבען דאס נישט געוויסט.
דער אבן עזרא דרוקט זיך אויס זייער שארף אקעגען איהם מיט זיינע השקפות. און שמות י"ד כ"ז שרייבט ער
ישתחקו עצמות חויהכלבי[ער דרייט אויס אותיות און רופט איהם אהן בשם כלב] שאמר כי משה ידע את מיעוט הים ברדתו, ועת רבותו בעלותו בהמשכו, והוא העביר עמו במיעוט המים כמשפטו, ופרעה לא ידע מנהג הים על כן טבע,ואלה דברי שגאון, כי מנהג הים ברדתו לא ייבש מקום, וישארו חומות מים מימינו ומשמאלו, כי הכל ייבש, ועוד כי לא יתברר סוף רדת הים ותחילת עלותו רק אחר שעות, ועוד לא השלימו ישראל לעבור, עד שטבע פרעה וחילו
אנדי פעטיט האט געשריבן:
איך האב געהערט פון מיין רבי אין חדר,
די רשע טענה'ט אז ווען די אייבישטער וואלט געוואלט אז מ'זאל לאזען וואקסען די בארד דאן פארוואס האט די אייבישטער נישט געמאכט אז מ'זאל געבוירען ווערן דערמוט?
פארדעם הקהה את שיניו און זאג אים אז ווען די אייבישטער וואלט געוואלט אז דו זאלסט האבן ציינער וואלט ער דיר געמאכט געבוירען ווערן דערמיט.
דאס שטייט ערגעץ בשם החיד"א ז"ל, אבער לאו מר בר רב אשי חתים עלה.
דאע"ג דכבר למד הרבה פעמים כל התורה והמצות, מ"מ כשיגיע המועד חייב לשאול ולדרוש בהלכות כל מועד ומועד בזמנו [ב"ח]
ארויף געברעינגט אויפן אויבערפלאך לכבוד יו"ט פסח הבעל"ט.
ס'איז אן אומגלויבליכן מעסיזשינג פעיליור פון א פארעלטערער פרעזידענט מיט א רעלאטיוו גוט רעקארד, אבער די ערגסטע פראפאגאנדע דורכפאל אין אמעריקאנער היסטאריע. (קרעדיט שלמה הילדסהיימער)
אינעם ספר הסדר הערוך, ברעינגט בשם די גר"א, אז די קשיא פין מה נשתנה הלילה הזה? איז פשט, שבכל הלילות אלע נעכט איז מען פטור פין רוב מצות אזוי ווי תפילין, ציצית, אא"וו. משא"כ די נאכט.
נאך מער לייגן זיי צו אז די "לילה" איז געווען כיום יאיר אז מען איז מחייב מיט אזוי סך מצוות אזוי ווי בייטאג. נאך א זאך, אין אלגעמיין זענען "נעכט" בבחינת נקבה, ווייל נשים זענען דאך אויך פטור פין רוב מצוות.
זאגט די גר"א אז בעצם איז דער ווארט לילה א לשון נקבה, אבער וויבאלד עס עס איז צוגעלייגט די ווארט הזה, דאס מאכט עס פאר א לשון זכר. איז פשט אזוי, מה נשתנה הלילה, פארוואס איז אנדריש די נאכט אז די חייבים זענען "הזה" בבחינת זכר, דהיינו אז מען איז מחייב בכמה מצוות?
קען מען אפשר מוסיף זיין, אויף דעם וואס די גמרא זאגט אין מסכת פסחים דף קח, אמר ר' יושע בן לוי, נשים חייבות בארבעה כוסות הללו, שאף הן היו באותו הנס. דאס קען זיין פשט אין די קשיא פין מה נשתנה הלילה הזה? מה נשתנה הלילה, וואס איז א לשון נקבה, אין אנדערע ווערטער פארוואס זענען די נשים מחייב במצוות הלילה, בבחינת "הזה" אזוי די אנשים? אויף דעם איז די תירוץ עבדים היינו, דהיינו שאף הם היו באותו הנס.
ס'איז אן אומגלויבליכן מעסיזשינג פעיליור פון א פארעלטערער פרעזידענט מיט א רעלאטיוו גוט רעקארד, אבער די ערגסטע פראפאגאנדע דורכפאל אין אמעריקאנער היסטאריע. (קרעדיט שלמה הילדסהיימער)
א גוט ווארט געזען יעצט אין ענגליש. וועל איך עס מעתיק זיין כלשונו:
A MODERN TAKE ON THE FOUR (FIVE) SONS You can look at the four sons as four generations of Jews in America today. The first generation of eastern European Jewry who emigrated to America at the turn of the century are represented by THE WISE SON. This is the Jew who grew up with a strong connection to the Jewish way of life. His commitment to Judaism is unshakable. HIS SON, THE SECOND GENERATION, is represented in the Wicked Son. This is the rebel who wants to succeed in his new life and take on Western values. Although he has grown up in a home full of Jewish values and an integrated Jewish life, he rejects this in favor of integrating into Western society and becoming accepted as the new American. HIS SON, THE THIRD GENERATION, is represented by the Simple Son. This child has spent Seder nights at his grandparents' table and has seen his grandmother light the Shabbat candles. He has a bit of knowledge picked up at Hebrew school, but he doesn't know the meaning behind any of the symbols and is not motivated to go beyond what he sees. HIS SON, THE FOURTH GENERATION, is represented in the "One who doesn't know how to ask." This child does not have memories of his great grandparents. He celebrates the American holidays and other than knowing that he is a Jew, has no connection whatsoever to Judaism. He sits at a traditional Seder night and does not even know what to ask because it is all so foreign to him. TODAY THERE IS A FIFTH SON, who is o in India or out at the movies on Seder night, not even aware that Passover exists. Anyone sitting at the Seder table is still connected to the Jewish people and heritage just by being there.
זייער א שווערע שאלה קודם זאלסטו האבן צו די האנט די הגדה וואס דיין טאטע ניצט ביים סדר... איך האב געזען אז קינדער שפיל קומט ארויס מיט א הגדה "צו זאגן אין דערציילן" ספעציעל פאר'ן ראש המסובין
איך האב אליינס גזוכט א פאר יאר א קלארן מהלך פארן סדר נאכט, ביז איך בין בזהש"י אנגעקומען צו די הגדה פונעם "חיד"א". די וואס זענען רגיל אין ספרי חיד"א ווייסען זיין מהלך פון זאגען גרינגע זיסע גדאנקן וואס איז אויך כולל ר"ת און גמטריות. בפרט איז ער זייער שטראקער מלקט פון פארשטופטע ספרים אדער ספרים וואס איז בכלל נישט גדרוקט געווארן נאר ער האט עס געזהן בכ"י בשעת זיינע נסיעות ארום די וועלט ואכמ"ל.
בנוגע די סדר נאכט גייט דער חיד"א משך רוב פון די הגדה מיט דעם געדאנק אז דער עיקר פון דעם יו"ט פסח איז צו געבען שבח והודיה לה' פארן ארויסנעמען פון מצרים נאך 210 יאר און האט נישט געווארט אז עס זאל זיך ענדיגן די גאנצע 400 יאר וואס ער האט גשוואוירן בברית בין הבתרים. בעצם דאס ארויסנעמען פון מצרים האט דאך דער אייבישטער צוגעזאגט פאר אברהם אבינו און אויף דעם וואלט מען נאכנישט געדארפט מאכען אזא גרויסען יו"ט אז הקב"ה איז מקיים זיין שבועה. אבער אויף דעם אז הקב"ה האט ארויסגענומען די אידען פון מצרים באלד נאך רד"ו שנים אויף דעם דארף מען שוין אינמאל לויבען און דאנקן. די סבה פארוואס הקב"ה האט ארוסגצויגן פאר די אנגעגעבענע צייט איז דא כמה וכמה טעמים ווי למשל קושי השיבעוד, ריבו העם, עבדו ביום ובלילה וכו' וכו'. עכ"פ דער חיד"א גייט די גאנצע הגדה מיט דעם מהלך צו מבאר זיין אז אלעס איז מרומז אויף איינע פון די טעמים פארוואס מען איז ארויס פאר די צייט. תיכף ביים אנהייבען די סימנים פון קדש ורחץ איז ער מסביר אז יעדע סימן איז מרמז אויף אן אנדערע טעם, ווי אויך משך די הגדה באציט ער זיך אויף דעם ענין. די שיטה האט ביי מיר אריינגברענגט א רואיגקייט און א מסודרקייט ווי אזוי צוגיין צום סדר. איך הייב אן מיט דעם הקדמה פון די סימנים און אזוי כסדר ביי אלע שטיקלעך קום איך כסדר צוריק צום יסוד אז מען דאנק דעם רבונו של עולם פארן ארויסנעמען פון מצרים אחר רד"ו שנים. עיין שם כי נעמו.
אוודאי לייגט מען שוין צו אנדערע ענינים וואס איך האב מקובל פון מיין טאטע און שווער נ"י אבער איך ניץ דעם מהלך פונעם חיד"א אלץ א בריח התיכון פארן סדר, און איך רעקאמענדס עס פאר א מתחיל.