אידישע וועלט פארומס

לכתחילה אריבער האט געשריבן: וואס הייסט "אבסעלוט זירא"? "אבסעלוט זירא" מיינט אזא קעלט, וואס די בריאה וואס האלט זיך אין איין רוקען, ווערט "פארפרוירען", און עס הערט אויף זיך צו רוקען.

ווי אזוי ארבעט דאס? איז אזוי:

ווי איך האב שוין דערמאנט – און אנעים האט א טראפעלע מאריך געווען – איז די גאנצע בריאה צוזאם געשטעלט פון "אטאמ'ס" (די אטאמ'ס אליינס זענען צוזאם געשטעלט פון "קווארק'ס, דאס איז נישט די שמועס יעצט, און ווי אזוי אטאמען ארבייטען פונקטליך, איז נישט וויכטיג צו פארשטיין וואס מען שרייבט יעצט, אי"ה עוד חזון) עכ"פ די אטאמס זענען פון וואס אלס אין די בריאה איז צוזאם געשטעלט, און די אטאמען - אפי' פון א דומם, ווי א שטיין - קען "אינטערעקטען" – לאמיר דאס מסביר זיין אלס "זיך ארום שפילען", זיך צוזאם שטעלען, אפטיילען וכדו' – מיט אנדערע אטאמען אין די זעלבע שטיין, נאך מער, די אטאם אליינס, האט געוויסע חלקים, - נאך פאר מען צוטיילט עס אויף "קווארקס" – וואס לויפן ארום אנדערע חלקים אין די זעלבע אטאם אליינס. דאס מיינט אז אפי' א שטיין איז למעשה "א לעבעדיגע זאך" אין א געוויסע זין.

אבער עס איז דא א געוויסע טעמפעטואר ווי עס ווערט אזוי שרעקליך קאלט, אז די אטאמען ווערן "געפרוירען", און עס הערט זיך אויף צו ארום ריקען, סיי אין זיך אליינס, און סיי מיט אנדערע אטאמען.

דאס ווערט אין סייענס גערופען "אבסעלוט זירא", ווייל קעלטער פון דעם איז נישט שייך, ווייל די אטאמען זענען "טויט" און פונקט ווי א טויטער קען נישט טוישען זיין סטאטוס, ער קען נישט וואקסען לדוגמה, קען קיין שום ארטיקל זיך נישט טוישען ווען עס איז "פארפרוירען".

שיין ערלערט אבער לגבי היץ זענט איהר במח"כ א משהו פארפארען (אדער עכ"פ נישט אזוי קלאר ארויסגעברענגט).

נישט נאר די אטאמען רוקען זיך כסדר נאר אויך די מאלעקיולס (זעה אויבן וואס איז דער אונטערשיד). בד"כ ווען מען רעדט פון היץ רעדט מען פון די תנועת המאלעקיולס, אבער דאס איז לאו דוקא, ווייל עס טוט זיך אויך מאניפעסטירען מיטען געיעג פון די אטאמען.

וואס מיר זעהן אלץ פעסטע דבר גוש (צ.ב.ש. א שטיין) איז באמת א וועלט פון רוישיגע מאלעקיולס וועלכע קאכען און זידען און שפרינגען אהין און צוריק (והחיות רצוא ושוב מפחד יושב כסא). איי פארוואס אויב אזוי קען מען נישט צוברעקלען א שטיין מיט די הענט? ווייל די אלע רוישיגע אטאמען און מאלעקיולס האבען א שטארקע בונד איינער מיטען אנדערע, און טראץ זייער שטענדיגע תנועה זענען זיי אבער געקניפט און געבונדען איינער צום צווייטען. אמאל קענען זיך די 'קניפען' אויפלאזען, צ.ב.ש. ווען וואקס ווערט ווארעם און עס פאנגט אהן רינען, און אמאל קענען 'ווייטע קרובים' זיך פאראייניגען, צ.ב.ש. ווען וואסער ווערט קאלט.

[מען דארף כסדר געדענקען דאס מיר רעדן פון אזעלכע פיצעלע שטאנדטיילען אזש טריליאנען אטאמען פאסען אריין אין איין פינטעל, דערפאר איז פארשטענדליך פארוואס מען קען נישט זעהן די אלע תנועות מיט די אויגען.]

די תנועה פון די מאלעקיולען זענען נישט ממש געווענדעט אין היץ נאר דאס איז היץ אליין. היץ איז אן ענערגיע וואס ווען עס מאניפעסטירט זיך אין א דבר ממשי (matter), איז דאס גורם די מאלעקיולס פון יענע חפץ זאלען זיך רוקען שנעלער. עס קען אבער ארבעטען פארקערט! טאמער צווינגט מען די מאלעקיולס צו פארען שנעלער ווערט דער חפץ אנגעהיצט.דאס איז וואס פאסירט ווען צוויי זאכען רייבען זיך אהן איינער אינעם אנדערע (הנקרא friction) און ווערן הייס.

[דאס איז גאנץ א simplistic הסבר אויף friction אבער ביסודו איז עס קראנט.]

ווען א זאך ווערט 'קאלט' מיינט דאס אז די מאלעקיולס רוקען זיך ווייניגער און שטייטער (עס פארמאגט ווייניגער ענערגיע). טאמער קען מען גענצליך אפשטעלן די תנועה פון די מאלעקיולס קומט מען אהן צום אבסאלוט זיראו, דהיינו א מצב ווי עס עקזיסטירט בכלל נישט קיין היץ-ענערגיע (בד"א מען האט דאס נאך קיינמאל באוויזען, און מאנכע דענקען אז עס אוממעגליך צו באווייזען).

לכתחילה אריבער האט געשריבן: איך זעה נישט וואס איך האב געשריבען אנדערשט ווי מיר, סך הכל זיך געשטעלט אויף איין נקודה און געשריבן מיט מער דיטעיל, וואס איך האב בכוונה נישט געטאן ווייל איך האלט אז עס מאכט נאר צומישט, סוף כל סוף איז דאך דא נישט די פלאץ ווי מען איז מסביר ווי אזוי דער אטאם ארבייט, באב איך עס געשריבן אויף א פשוטע אופן.

לע"ד ווען מען רעדט פון די זאכן צום ערשטען מאל מוז מען ווי ווייניגער אריין גיין אין דיטעילס, וואס זענען נישט נוגע פאר די עצם הסיפור, כ'מיין, סוף כל סוף בינעך נישט אין קיין פארמעסט, און כ'דארף נישט צוזאם ווארפן גאנץ פיזיקס, צו ווייזען אז כ'קען, ווען מען וועט אנקומען דארט וועט מען שוין אויסשמיסען אלס, ווייל אז נישט כאפסטו די פיש פאר די נעץ.

מיר וועלען האפענטליך בקרוב מסביר זיין אי"ה מיט אלע פרטים וואס א אטאם איז, און ווי אזוי דאס פונקצינירט אבער דא איז נישט די פלאץ.

איך האב געטראכט עס איז נישט געוועהן גענוג קלאר ארויסגעברענגט אז די תנועה (motion) פון די מאלעקיולס דאס איז היץ אליין. אלענפאלס איך בין צופרידען עס איז נישט קיין פארמעסט ווייל אנדערש וואלט איך געוועהן ווייט אונטערשטעליג. איך בין נישט מער ווי כיהודה ועוד לך.

אנעים זמירות האט געשריבן:

לכתחילה אריבער האט געשריבן: איך זעה נישט וואס איך האב געשריבען אנדערשט ווי מיר, סך הכל זיך געשטעלט אויף איין נקודה און געשריבן מיט מער דיטעיל, וואס איך האב בכוונה נישט געטאן ווייל איך האלט אז עס מאכט נאר צומישט, סוף כל סוף איז דאך דא נישט די פלאץ ווי מען איז מסביר ווי אזוי דער אטאם ארבייט, באב איך עס געשריבן אויף א פשוטע אופן.

לע"ד ווען מען רעדט פון די זאכן צום ערשטען מאל מוז מען ווי ווייניגער אריין גיין אין דיטעילס, וואס זענען נישט נוגע פאר די עצם הסיפור, כ'מיין, סוף כל סוף בינעך נישט אין קיין פארמעסט, און כ'דארף נישט צוזאם ווארפן גאנץ פיזיקס, צו ווייזען אז כ'קען, ווען מען וועט אנקומען דארט וועט מען שוין אויסשמיסען אלס, ווייל אז נישט כאפסטו די פיש פאר די נעץ.

מיר וועלען האפענטליך בקרוב מסביר זיין אי"ה מיט אלע פרטים וואס א אטאם איז, און ווי אזוי דאס פונקצינירט אבער דא איז נישט די פלאץ.

איך האב געטראכט עס איז נישט געוועהן גענוג קלאר ארויסגעברענגט אז די תנועה (motion) פון די מאלעקיולס דאס איז היץ אליין. אלענפאלס איך בין צופרידען עס איז נישט קיין פארמעסט ווייל אנדערש וואלט איך געוועהן ווייט אונטערשטעליג. איך בין נישט מער ווי כיהודה ועוד לך.

דיין פראבלעם איז אז דו טראכסט מיט גדל'שע שכל, דו פארשטייטס די זאכן, און די רישט זיך, אז יעדער האלט דארט ווי דו!

און כ'האב נישט געמיינט קיין פארמעסט מיט דיר, און כ'בין נישט אזוי זיכער ווער עס וואלט געווינען.

מ'דארף אלס וויסען וואס איז די תכלית, אז איינער מאכט א ישיבה פאר כבוד, וועט ער נישט צו לאנג מצליח זיין, ווייל די מטרה פון א ישיבה איז צו מרבה זיין תורה, און אז די ציל איז עפעס אנדערשט, וועט מען פריער אדער שפעטער מאכן מעדזשער טעותים.

ביי "פארמעסט" האבעך געמיינט, אז מיין ציל איז נישט צו ווייזען בקיאות. למעשה פארוואס איך שרייב דאס איז פשוט, ווייל איך קען די זאכן, און כ'וויל עס ארויסגעבן, בבחינת יותר ממה שהעגל וכו' ווי שוין געשריבן פריער, און פארשטייט זיך אז אויב מען פארשטייט נישט, איז די גאנצער ציל נישט פארווירקטליך.

וועגן דעם פראביר איך "קליינע סטעפס".

געלעגער האט געשריבן: ווי נישט ווי האט לכתחילה אונז שוין באגאסן מיט א שיינע פאר אזאנע טיפזיניגע ידיעות אין פיזיקס אפשר מאכט מען א באזונדערע סוב פארום פאר אזאנע סארט ידיעות. נישט עס זאל ווערן אויסגעמישט מיט די אנדערע היימישע קרעטשמע אשכולות. וואס זאגט דער עולם?

געוואלדיגע איידיע!

איך האב נאכנישט דורכגעלערנט דעם אשכול, ועוד חזון למועד.

כ'האב מיר נאר דערמאנט אנהייב ליינען אז ס'איז דא אסאך דזשאבס ווי מען דארף ברענגן קאלעדזש קרעדענשלס, וואלט געווען א גוטע זאך אז נאכן דורכליינען לכתחילה'ס אשכולות, וועט מען טיילן דעגרי'ס פאר פיזיקס....

ווינקל האט געשריבן:

געלעגער האט געשריבן: ווי נישט ווי האט לכתחילה אונז שוין באגאסן מיט א שיינע פאר אזאנע טיפזיניגע ידיעות אין פיזיקס אפשר מאכט מען א באזונדערע סוב פארום פאר אזאנע סארט ידיעות. נישט עס זאל ווערן אויסגעמישט מיט די אנדערע היימישע קרעטשמע אשכולות. וואס זאגט דער עולם?

געוואלדיגע איידיע!

איך האב נאכנישט דורכגעלערנט דעם אשכול, ועוד חזון למועד.

כ'האב מיר נאר דערמאנט אנהייב ליינען אז ס'איז דא אסאך דזשאבס ווי מען דארף ברענגן קאלעדזש קרעדענשלס, וואלט געווען א גוטע זאך אז נאכן דורכליינען לכתחילה'ס אשכולות, וועט מען טיילן דעגרי'ס פאר פיזיקס....

בקיצור ווינקל וויל א ווינקל.

געלעגער האט געשריבן: אקעי, ביז אהער איז עס נאך געגאנגען. אבער דאס גייט שוין נישט אזוי עלעף אזייגער ביינאכט נאך א טאג ארבעט. אזאנס דארף א פארטאגס קאפ!

איך האב עס געליינט זייער אויבערפלעכליך אבער נאכן איבער ליינען אפאר מאל וועל איך עס לכאורה פארשטיין.

איין קלייניגקייט נאר, איז דאס די סיבה פארוואס די קאליר שווארץ זאפט איין אין זיך מער היץ ווי ווייס?

יאפס געלעגערעל! פיין פארשטאנען!

וועגען דעם פעינט מען היינט די דעכער זילבער אדער ווייס, אז עס זאל שפארען עיר קאנדישען.

ווען מען מאכט עס ווען "שפיגעל" וואס ריפלעקט אלעס, וואלט געווען נאך בעסער.

געליינט ביז דא יישר כחכם.

לכתחילה אריבער האט געשריבן: אבער אפי' א הייסע זאך געט נישט ארויס נאר איין מאס "ענערגיע", נאר עס געט ארויס א ברייטע מאס. למשל, אז מען נעמט א אייזען און מען מאכט עס הייס, ווע עס ארויסגעבען איין מאס היץ דארט ווי די פייער ברענט, און א שוואכערע היץ אביסעל ווייטער ווי די פייער, סא די גאנצע אייזען איז הייס, אבער די פלאץ ווי די פייער ברענט איז נאך הייסער.

.......

יעצט לאמיר א רגע גיין צו א שווארצע אייזען וואס מען היצט אן אזוי שטארק, און עס פארנגט אן "גלויען" שיינען, איז קודם ווערט עס אביסעל רויט, און אז עס ווערט נאך הייסער ווערט עס ליכטיכער רויט, דערנאך אראנדזש, דערנאך לעכטיגער און לעכטיגער, ביז עס ווערט כמעט ווייס.

פארוואס איז עס אזוי?

דאס האט צוטאן מיט דען וואס מיר האבן געשמועסט, יעדע "בלעקבאדי" וואס האט א געוויסע טעמפעטואר, געט ארויס ענערגיע וואלען מיט א געוויסע "סייז" וועיוולענגטס, און לויט די הייסקייט, טוישט זיך די "פון" און די "ביז" פון די וועיוולענגט. לאמיר אנכאפן א פשוטע משל, לאמיר זאגט אז ווען אזאך איז 50 דעגרי'ס, וועט עס האבן א וועוולענגט פון 10 ביז 20, און ווען עס איז 60 דעגראד, וועט עס האבן א וועיוולענגט פון 15 ביז 25 אא"וו.

......

יעצט א אייזען, וואס מען מאכט הייסער און הייסער, וועט די "שטח" די סייז פון די מאס וועיוולענגטס זיך טוישען און עס וועט גיין העכער און העכער, סא קודם איז עס נאר אביסעל ווארעם, געט עס נאך נישט ארויס קיין וועיוולענגט גענוג גרויס אז מען זאל עס זעהן, און ווי הייסער ער ווערט, ווערט זיין שטח פון וועיוולענגסט, העכער און העכער, סא מען פאנגט אן זעהן רויט קודם ווייל דאס איז דאך ווי געשריבן אויבן די קלענסטע וועיוולענגט אינען וויזעבעל, און פון דארט גייט עס ארויף מער און מער, ביז עס קומט אן צו די לענגערע געל, און פון דארט ביז כמעט ווייס ביי גאר גאר הייס, און וועגען דעם טוישט זיך די קאליר, ווייל עס געט שוין ארויס א וואל מיט א וועיוולענגט פון די גאנצע "וויזיבעל" וואס די גאנצע וויזעבעל אינאיינעם זעהט זיך ווייס,

כ'לייג דא אריין א בילד, אז מ'זאל בעסער פארשטיין וואס כ'האב געמיינט מיט די פארשידענע "מאס ענערגיע" עס געשעט ווען מען היצט אן א אייזען.

איר קענט זעהן אין די בילד, פון א שטיק אייזען אין א אויווען.

געוויסע חלקים פונעם אייזען זענען איין קאליר, און אנדערע זענען אן אנדערע קאליר. פון אינגאנצען שווארץ, ביז ליכטיג געל, און דאס איז ווי געשריבן, אז וויבאלד עס איז אנגעהיצט מער אויף איין חלק ווי אויף די אנדערע, וועט עס ארויס געבן אנדערע מאסן ענערגיע.

סא ווי ס'איז קאלט, זעהט מען נישט גארנישט פון די ענערגיע, ווייל די ענערגיע איז נישט אינעם "וועיוולענגט" פון די וויזיבל חלק פונעם ספעקטרעם, און אויך וועט מען נישט שפירן קיין היץ דארט, ווייל עס גיט נישט ארויס קיין ענערגיע אפי' אין די "אינפערעד" חלק פונעם ספעקטרעם.

(עס געט באמת יא ארויס "עפעס" אין די אינפערעד, ווייל ווי געשמועסט, געט יעדע זאך וואס איז העכער "אבסעלוט זירא", ארויס עפעס א ענערגיע, אבער עס איז צו שוואך אז מען זאל עס אויף כאפן מיט די הענט, מיט א מאשין וואס איז גענוג סענסעטיוו, וועט מען טאקע קענען אויפכאפן עפעס ענערגיע אפי' אין א אייז קאלטן אייזען)

עכ"פ ווי הייסער די אייזען ווערט, דאס הייסט ווי טיפער אינעם אויווען, איז אלץ מער און מער אנגעהיצט, געט עס ארויס מער און מער ענערגיע.

סא אביסעל אריין אינעם אויווען, אפי' מען וועט נאך נישט "זעהן" די ענערגיע, וועט מען עס שוין קענען שפירן, ווייל די מאס ענערגיע אינעם "אינפערעד" חלק ספעקטרום, איז שוין גענוג שטארק, און ווייטער דערנאך ווערט די ענערגיע וואס די אייזען געט ארויס שטערקער און שטערקער, אז עס פארנגט שוין אן ארויסגעבן אינעם "וויזעבעל" חלק פונעם ספעקטרום אויך, אבער דערוויילע נאר אינעם "רויטען חלק" פונעם ספעקטרום, ווייל די ענערגיע איז נאך נישט גענוג שטארק ס'זאל ארויסגעבן ענערגיע אין די אנדערע קאלירן, וואס האבן א לענגערע "וועיוולענגט".

און ווען עס ווערט שוין זייער הייס, ווי געשמוסט בערך 6000 קעלווין, דאן געט עס שוין ארויס גענוג שטארקע ענערגיע, אפי' אינעם לענגערען וועיוולענגט, און מען זעהט שוין די אנדערע קאלירן אויך צוזאם געמישט מיט די רויט, אזוי אז עס זעהט אויס נענטער צו ווייס.

סא זעהט איר פון דעם וואס כהאב געמיינט צו זאגן, אז א "הייסע זאך" וועט ארויס געבן ענערגיע אויף א ברייטע שטח פון "וועיוולענגטס".

געוואלדיג, יישר כחכם.

אנעים זמירות האט געשריבן: LY מיינט light year.

צו געבן א שטיקעל מושג, דער נענסטע שטערן (חוץ פון דער זון) איז קנאפע פיהר ליכט יאר אוועק פון דער וועלט. אויב עס לעשט זיך אויס יעצטוועט מען נאך קענען זעהן דער ליכטיגקייט דערפון פאר פיהר יאר.

אנעים
דו האסט מיך געהארגעט מיט דעם סענטענס..
איך וויל פארשטיין, ווען איך זעה דו זון העכער די שפיץ ביימער מיינט דאס אז עס איז דארט געווען 9 מינוט צוריק?
און אנדערע ווערטער די אלע שטערנס וואס מען זעט זענען דארט געווען פאר 4 יאר צוריק?
עפעס זאגסטו אביסל אנדערש..
דאנקע

לכתחילה אריבער באלד קום איך צו דיר איך האלט נאך אינמיטן ליינען.. און ביי מיר נעמט עס אביסל לענגער צו ליינען
איך דארף האלטן א קאלקולעיטאר נעבן מיר בשעתן ליינען (אדער א עקסעל פייל אפן...)

גענוי אזוי. נאך מער, ווען דו זעסט א קאר דורכפארען זעסטו אויך נישט וואס געשעהט 'יעצט' נאר וואס איז געשעהן פאר א fraction פון א סעקונדע צוריק ווען דער קאר איז באמת דארט געוועהן. ביי נאנטע זאכען (בעסער געזאגט ביי אלעס וואס איז אינעם ערד-קוגעל) איז דער הפסק נישט קענטבאר, אבער ווען עס קומט צו זאכען וואס געפונען זיך טריליאנע מיילען אוועק מאכט עס אויס א גרויסע חילוק.

וויאזוי שטימט די גאנצע חשבון מיט די מזלות לויט דעם???

פאטאקי08 האט געשריבן: לכתחילה ביסט פארטיג?
אדער סאיז אין פלאן צו גיין ווייטער?

כ'וויל נאך גיין ווייטער. כ'דארף נאר אביסעל צייט.

אז מ'רעד שוין, סארא כבוד! האסט אויפגעהאנגען די מפתח אינטער דיין נאמען! דארף מען אויך האבן אביסעל צייט, צו מאכן א שטיקל ליסטע פאר נייגעריג, צו זעהן צו מען קען מאכן א "מפתח" אפטיילונג.

לכתחילה אריבער האט געשריבן: כ'וויל נאך גיין ווייטער.

א שטארקן דאנק פאר דעם
איך ווארט דערויף
איך גלייב אויב מערערע וועלן זיך אנרופן וועט אוטומאטיש זיין צייט

הרב לכתחילה האט געשריבן: איך גלייב אויב מערערע וועלן זיך אנרופן וועט אוטומאטיש זיין צייט

ווער נאך האלט זיך ביים אנרופן?

אפשר שפעטער וועלעך האבן צייט וועלעך מיר אנרופן.