ווינטער פארמעסט תשע״ז - ארטיקל 7: וואו איז מסכת חנוכה?
פארוואס ווערט נישט דערמאנט דער יו"ט חנוכה אין משניות?
די קשיא איז א שטארקע קשיא און א בארימטע. עס איז שוין אסאך שיינע דרשות און פשעטלעך געזאגט געווארן דערויף, אבער מיר וועלן פרובירן אי"ה צו פארשטיין די פשוט פשט, מיט א היסטארישן פרעספעקטיוו.
פארוואס ווערט נישט דערמאנט דער נס חנוכה אין גאנץ משניות? צו זיין אויפריכטיג, דער יו"ט חנוכה ווערט איינצלנע מאל דערמאנט בדרך אגב,(תענית סוף פרק ב, ראש השנה פ"א מ"ג, מגילה פ"ג מ"ה ומ"ז, מועד קטן פ"ג מ"ט, ביכורים פ"א מ"ו, בבא קמא פ"ו מ"ו), אבער פארוואס איז נישט פאראן אין די משנה קיין "מסכת חנוכה" אדער משניות וואס לייגן פאר די הלכות פון יום טוב חנוכה?
אויף יעדן יום טוב אין יאר איז פאראן א מסכת. מסכת ראש השנה, יומא פאר יום כיפור, סוכות, פסחים, מגילה פאר פורים, ביכורים פאר שבועות, און וואו איז פארשוואונדן געווארן דער יום טוב חנוכה? פארוואס ווערט נישט דערמאנט די הלכות פון הדלקת נר חנוכה, הלל, א.א.וו.?
די קשיא ווערט נאך שטערקער, ווען מען קוקט אריין אין די געציילטע געשריבענע ווערק פון יענע צייטן, דער "ספר החשמונאים" און "יוסיפין" און אויך פון דארטן שרייט ארויס די שטילשווייגעניש פונעם "נס חנוכה", טראצדעם וואס דארטן ווערט יא דערמאנט דעם עצם "יום טוב חנוכה".
צום ערשט איז געוויס דער "ספר החשמונאים", אדער ווי אנדערע רופן עס "ספר המכבים", וואו עס ווערט ברייט באשריבן די גאנצע מעשה פון חנוכה, די גזירות פון די יונים, די שווערע מלחמות און קאמפן, די העלדישע נצחונות פון די חשמונאים, אבער ווען עס קומט צו די סאמע שפיץ פון די געשיכטע, "די נס מיט די מנורה", פון דעם ווייסט ער נישט צו דערציילן.
דער קומענדיגער אויף די ליסטע איז יוסיפין. יוסף בן מתתיהו וועלכער האט געלעבט ארום 200 יאר נאך די געשיכטע ביים חורבן הבית, ווייסט שוין אביסל מער, אבער עס פעלט נאך אלץ א חלק. יוסיפין שרייבט די גאצע מעשה וויאזוי די חשמונאים האבן באזיגט די יונים, און דאן צוריק מחדש געווען די עבודה אין ביהמ"ק, און זינט דאן פראוועט מען א יום טוב וואס מען רופט "חג האורים", דער יום טוב פון ליכט\פייער, אבער ער שפעקולירט דעם טעם פארוואס דער יום טוב האט באקומען דעם נאמען.
פלא והפלא! יוסיפוס ווייסט אז מען פראוועט אכט טעג חנוכה, און אז מען רופט עס די יום טוב פון פייער, אבער פון די נס פון די קריגעלע אויל וואס איז געווען גענוג צו ברענען בלויז איין טאג און האט געברענגט 8 טעג, פון די ווייסט ער נישט, און ניטאמאל ווייסט ער פון א מצוה פון "הדלקת נרות חנוכה", און ער שפעקולירט פארוואס מען רופט עס "די יום טוב פון פייער".
די ערשטע מקור וואו עס ווערט קלאר דערמאנט די מעשה פון חנוכה וואו מיר קענען עס, איז אין "מגילת תענית", וואס איז געשריבן געווארן סוף פונעם בית שני, וואס די באקאנטע "תנו רבנן" אין מס' שבת ברענגט עס:
"כשנכנסו יונים להיכל טמאו כל השמנים שבהיכל, וכשגברה יד בית חשמונאי ונצחום, בדקו ולא מצאו אלא פך אחד שהיה מונח בחותמו של כהן גדול שלא נטמא, ולא היה בו להדליק אלא יום אחד, ונעשה בו נס והדליקו ממנו שמונה ימים. לשנה אחרת קבעום שמונה ימים טובים."
אלזא, די קשיא שרייט עד לב השמים: פארוואס טרעפט מען נישט קלאר די נס חנוכה אין אונזערע סאמע ערשטע געשריבענע ווערק פון יענע צייטן?
צוליב די אלע פראגעס האבן פילע א.ג. 'חוקרים' פון די אידישע היסטאריע, פרובירט – ווי זייער שטייגער – צו אונטערמינעווען די נס חנוכה, און אויפבויען פארשידענע בנינים של הבל, לויט זייער געשמאק.
מיר וועלן בעז"ה אין דעם מאמר זיך אביסל דערגרינטעווען אין די אמת'ע היסטאריע פון יענע צייט, וועלן די קשיות פון זיך אליינס אוועקפאלן בעז"ה, און אלעס וועט אויסגעקלארט ווערן בס"ד.
ווער האט מסדר געווען די משניות און אין וועלכע תקופה?
כדי צו באקומען אן ענטפער אויף אונזער פראגע, לאמיר אויפברענגען א היסטארישע פראגע "ווער האט מסדר געווען די משניות און אין וועלכע תקופה?"
צום ערשט דארפן מיר פארשטיין אין קורצן, וואס איז דא בכלל "משנה", וואס איז איר אינהאלט און ציל.
תורה שבעל פה
בשנת ב"א תמ"ח האט דער בורא כל עולמים געגעבן זיין תורה הק' פאר כלל ישראל ביים הר סיני. משה רבינו איז דערנאך ארויף אויפ'ן בארג און געווען אין הימל פערציג טעג און נעכט, ווען השי"ת האט אים איבערגעגעבן די תורה, אייגנטליך צוויי תורות: 1) תורה שבכתב, און 2) תורה שבעל פה.
די תורה שבכתב ענטהאלט די 5 ספרים, חמשה חומשי תורה, פון "בראשית ברא" ביז "לעיני כל ישראל", און די תורה שבעל פה אז א מונדליכע "פירוש" אויפ'ן תורה שבכתב וואס גייט אריבער פון מויל צו אויער, פון איין דור צום צווייטן, פון טאטע צו זון און פון רבי'ן צום תלמיד.
לאמיר ברענגען איין ביישפיל וואס דער רמב"ם גיבט (הקדמה לפירוש המשניות). אין די תורה שבכתב האט משה געשריבן מפי הגבורה א מצוה פון "בסוכות תשבו שבעת ימים", אבער וואס איז די פשט פון די מצוה, וואס זענען די תנאי המצוה און די הלכות? דאס האט דער אויבערשטער איבערגעגעבן בעל פה פאר משה אז ער זאל דאס לערנען מיט די אידן, וו.צ.ב.ש. אז דער חוב איז נאר אויף זכרים און נישט נקיבות; אז די סכך דארף זיין פון א זאך פון גידולי קרקע און איז נישט מקבל טומאה; אז די שיעור סוכה איז ז' על ז' טפחים; און אז למטה מעשרה פסולה; און אז מען איז מחויב צו עסן און שלאפן אין די סוכה זיבן די גאנצע זיבן טעג, א.א.וו.
השי"ת האט דוקא געוואלט אז די פירוש אויף דער תורה זאל פארבלייבן בעל פה, און עס איז געווען א קלארע פארבאט אפצושרייבן אפיציעל די אלע הלכות. "דברים שבכתב אי אתה רשאי לאומרן בעל פה, ודברים שבע"פ אי אתה רשאי לאומרם בכתב", און אויף דעם סדר איז עס פארבליבן פאר לכה"פ 1,500 יאר און מסתמא נאך פיל מער.
אין א געוויסע פונקט אין היסטאריע איז א חלק פון די תורה שבעל פה אריינגעשטעלט געווארן אין אן אפיציעלן "נוסח", און איז איינגעטיילט אין "סדרים", "מסכתות", "פרקים" און "משנה'ס".
סידור המשנה
אצינד קומען מיר צוריק צו אונזער פראגע: אין וועלכע תקופה אין היסטאריע איז דורכגעפירט געווארן דעם גראנדיעזן פראיעקט פון "סידר המשנה"? און דורך וועם?
עס איז וויכטיג צו באטאנען: מיר רעדן "נישט" יעצט פון "אראפשרייבן" די תורה שבע"פ, וואס דאס איז געווען אין א פיל שפעטערדיגן תקופה, מיר רעדן פון מסדר זיין די תורה שבעל פה אין א גענויעם "נוסח" און "סדר".
אויב זענט איר נאר אביסל באקאנט אין גמרא אדער אין היסטאריע, וועט איר אודאי אויסשרייען אויפ'ן פלאץ, וואס הייסט ווער? רבי! רבי יהודה הנשיא, וואס ווערט אויך גערופן רבינו הקדוש.
עס איז אמת אז רבינו הקדוש האט מסדר געווען דעם ענדגילטיגן נוסח המשנה וואס מיר האבן היינט, ווי די גמ' זאגט מער ווי איינמאל "מכדי, מאן סתמי למתניתין? רבי!" אבער עס איז גאנץ קלאר אז אויך בעפאר די צייטן פון רבי איז שוין געווען עפעס א סדר פון משנה'ס און סדרים. רבינו הקדוש האט בלויז אויסגעשטעלט דעם ענדגילטיגן ווערסיע און עס "סותם" אדער "חותם" געווען אז פון היינט און ווייטער קען מען עס מער נישט טוישן און זיך נישט קריגן אויף איר.
מיר וועלן געוויס נישט ברענגען די פילצאליגע ראיות דערויף, בלויז איינצעלנע דוגמאות.
א) אין די ערשטע משנה אין פסחים פרעגט די משנה א קשיא "ובמה אמרו שתי שורות שבמרתף?", און ביי וואס "האבן זיי געזאגט" אז מען דארף יא בודק חמץ זיין צוויי שורות אין מרתף? און די משנה ענטפערט אז "זיי האבן גערעדט" פון א מקום שמכניסין בו חמץ. און די משנה פירט אויס מיט א מחלוקה צווישן בית שמאי און בית הלל איבער פשט אין די ווערטער "שתי שורות שבמרתף", וויאזוי רעכנט מען די צוויי שורות. איז ערשטנס זעהט מען קלאר אז זיי באציען זיך שוין אויף א פריערדיגן נוסח, און זיי פרעגן קשיות אויף יענעם נוסח, און צווייטנס זעהט מען דא א מחלוקה צווישן די "תנאים" בית שמאי און בית הלל איבער פשט אין א משנה! ממש ווי א מחלוקת אמוראים איבער א משנה.
ב) די לעצטע משנה פון מסכת כלים ענדיגט זיך "אמר רבי יוסי, אשריך כלים שנכנסת בטומאה ויצאת בטהרה". דער תנא רבי יוסי, וועלכער איז געווען א דור בעפאר רבי, און רבינו הקדוש איז געווען זיין תלמיד, זאגט אשריך כלים, וואויל איז דיר "מסכת כלים" אז דו הייבסט זיך אן מיט טומאה (אבות הטומאה משנה א') און דו ענדיגסט זיך מיט טהרה – די לעצטע ווארט פון די מס' איז טהורה.
פון דעם שיינט זיך קלאר אויס אז די גענויע נוסח המשנה וואס מיר האבן, איז שוין געווען פיל פריער פון רבי יוסי, און רבי יוסי רימט אויס די מסכת אז די ערשטע ווארט איז טמא און די לעצטע ווארט טהורה.
ביי די ביידע פלעצער צייכנט צו רבי עקיבא אייגר (אקעי, עס הייבט שוין אן אויסצוקוקן ווי א עכטע פלפול...) אז עס איז שוין געווען בעפאר רבינו הקדוש א "משנה קדומה" אויף וואס זיי באציען זיך, און אזוי שטייט קלאר פון רב סעדיה גאון, ספר הכריתות און פילע ראשונים, אז עס איז שוין געווען עפעס א נוסח בעפאר רבינו הקדוש, די שאלה איז נאר ווען און וואס.
שיטת "הדורות הראשונים"
עס זענען פאראן אסאך שיטות און מהלכים וואס ווערט געברענגט אנגעהויבן פון די גאונים ביז אראפ צו היינטיגע חוקרים להבדיל, וועלכע זוכן צו אידענטיפיצירן ווען פונקטליך מען האט אנגעהויבן צו מסדר זיין די משניות.
רב סעדיה גאון, דער מאירי און פון נאך ראשונים טרעפט מען אז די אנשי כנסת הגדולה האבן שוין אנגעהויבן צו מסדר זיין משניות. אט די שיטה איז גאר שטארק פארברייטערט געווארן דורכ'ן גאון וחוקר קורת ישראל רבי יצחק אייזיק הלוי ראבינאוויץ זצ"ל אין זיינע וואונדערליכע ספרים, די זעקס בענדער "דורות הראשונים".
די ווערק פונעם רי"א הלוי פארנעמען אן אויבנאן אין די ספרי היסטאריע פונעם עם ישראל, און וואוינענדיג אין האמבורג, דייטשלאנד אין די ת"ר יארן, ווען די גרעסטע טייל פונעם דייטשן אידנטום זענען ליידער געפארן בארג אראפ, דורך די רעפארם, השכלה און קאנסערוואטיווע באוועגונגען, און זייערע ראבינערס און שרייבערס האבן ארויסגעגעבן ביכער אויף די אידישע היסטאריע און חקר המשנה, און דערמיט געזוכט צו שטויסן אינעם ארגינעלן אידישקייט און הייליגע מסורה, האט ער זיך ארויסגעשטעלט ווי א פייערדיגער לייב צו קעמפן פאר די הייליגע תורה און מסורה, און האט נישט פארשוינט קיינעם פון זיי, פון זיין שארפן פעדער. מיט א מבהיל'דיגע חריפות און בקיאות אין אלע חלקי התורה, האט ער באוויזן אפצואווארפן אלע טעאריעס און בנינים פון אלע חוקרים, און 'שטעלן די היסטאריע גראד', דורכ'ן ארויסשעפן די אינפארמאציע פון די משנה און גמרא זעלבסט, פונקט ווי א פוסק איז מכריע א הלכה.
ער האט זיך נישט בלויז באנוצט מיט עטליכע מאמרים פון אגדה אויפצובויען זיין שיטה, נאר פון די סאמע שווערסטע משניות און ברייתות אין די דיני התורה האט ער געטראפן די מהלך וויאזוי אונזערע תנאים און אמוראים האבן איבערגעגעבן די תורה שבע"פ.
לויט'ן דורות הראשונים, איז די משנה צאמגעשטעלט פון דריי חלקים פון דריי באזונדערע תקופות. די חלקי המשנה טיילט ער איין אין 1) יסוד המשנה, 2) ברורי יסוד המשנה, 3) ברורי הקבלות של התנאים האחרונים וחתימת המשנה.
אנשי כנסת הגדולה
די משנה בעצם איז געווארן מסודר דורך די "אנשי כנסת הגדולה" גאנץ אנהייב פונעם בית שני. אט די גרויסע קערפערשאפט פון די אנשי כנסת הגדולה - וועלכע האבן געלעבט אין א וויכטיגע תקופה, ווען נבואה האט זיך געהאלטן ביים ענדיגן און כלל ישראל האט מער נישט געוואוינט אינאיינעם אויף איין פלאץ, די שפראך איז מער נישט געווען איינס - האבן געזעהן פאר וויכטיג אוועקצושטעלן פילצאליגע תקנות ומנהגים, וואס זאל געבן פאר כלל ישראל א שטארקן סטרוקטשור וואס זאל ערמעגליכן ממשיך צו זיין די תורה ומסורה אפילו ווען מען איז צעזייט און צעשפרייט אויף פילע מקומות.
פון די גרויסע אויפטוען פון די אנשי כנסת הגדולה איז געווען צו מסדר זיין געמיינזאמע "נסחאות" פאר די "תפילות" און "ברכות". אנדערש ווי ביז דעמאלטס ווען יעדער איד האט געדאווענט און געלויבט דעם באשעפער אויף זיין אייגענעם שפראך און נוסח.
דאן האבן די אנשי כנסת הגדולה אויך אונטערגענומען דעם ברייטפארצווייגטן פראיעקט, אריינצושטעלן די תורה שבעל פה אין א 'כלי', אז יעדער זאל לערנען מיט'ן זעלבן נוסח, כדי די תורה הק' זאל נישט פארגעסן ווערן. די "משנה" איז דאן איבערגעגעבן געווארן פאר'ן פובליק און פון דעמאלטס אן האט מען געלערנט די תורה שבעל פה דורך א פאראייניגטע נוסח, וואס איז געווען אויסגעשטעלט אין "סדרים" גאנץ ענליך ווי מיר קענען עס היינט.
יענע משנה וואס ער רופט "יסוד המשנה" האט ענטהאלטן אסאך הלכות פון תורה שבע"פ, סיי קבלות און הלכות וואס מען האט מקבל געווען אויפ'ן הר סיני, הלכות און פסקים וואס די בית דין הגדול האט אנגעומען אין לויף פון די דורות, און תקנות און גזירות וואס די חכמים האבן צוגעלייגט צו די תורה אין אלע תקופות. (לויט אים איז רובא דרובא גזירות ותקנות חז"ל געמאכט געווארן שפעטסטנס דורך די אכנה"ג.)
תקופת האמצעית
די געשעענישן וואס האט פאסירט נאך די צייטן פון די אנשי כנסת הגדולה האט איבערצייגט קלאר די סייעתא דשמיא וואס באגלייט די תורה הק', ווען דאס מסדר זיין די תורה שבע"פ אין סדרי משנה האט אפגעהיטן די תורה פון פארגעסן ווערן אין די ביטער-שווערע תקופות וואס האבן נאכגעפאלגט.
תיכף נאך שמעון הצדיק משיירי כנסת הגדולה האט זיך אנגעהויבן א שווערע דורכגאנג אויף כלל ישראל, אנגעהויבן מיט די רדיפות פון תלמי המלך פון מצרים און שפעטער פון די סירישע יונים אין שפיץ פון אנטיוכס הרשע, די מתיונים, צדוקים, די מלכי בית חשמונאי, ביז מלכות בית הורדוס. אין פילע פון די תקופות האט מען געהארגעט מיט מיתות משונות סיי וועם מען האט געכאפט היטן אדער לערנען די תורה הק', אריינגערעכנט דעם גרויסן נשיא הדור יוסי בן יועזר. אין יענע תקופות איז צום ערשטן מאל אריינגעפאלן "מחלוקת" צווישן די חכמים, וואס מען האט נישט געקענט ענטשיידן אין בי"ד הגדול, ווייל עס האט מער נישט פונקציאנירט.
הערשט אין די צייטן פון הלל ושמאי האט מען זיך אנגעהויבן אביסל צאמצוקלייבן, און מאכן סדר פון אלע שאלות וואס האט זיך אנגעזאמעלט אין לויף פון די איבער הונדערט יאר פון כאאס און רדיפות. די תקופה פון בית הלל און בית שמאי, האט זיך געצויגן פונעם דור פון הלל ושמאי זעלבסט, ביז די "ימי יבנה" וואס איז געווען עטליכע יאר נאכן חורבן בית שני.
אין יענע תקופה איז צוגעלייגט געווארן צו די משנה דעם צווייטן טייל די "ברורי יסוד המשנה". זייער ארבעט איז געווען צו מברר זיין און מפרש זיין די יסוד המשנה. ב"ש און ב"ה קריגן זיך שוין אין פשט אין די משנה, ווי מיר האבן געזעהן אויבן. בעיקר האבן זיי צוגעלייגט צו די משנה דריי זאכן 1) פירוש ובירור דברי המשנה 2) סוף גדרה 3) און נייע שאלות וואס מען האט געדארפט דן זיין, און עס נאכדעם אריינגעשטעלט אינאיינעם מיט די יסוד המשנה.
חתימת המשנה
דאן איז געקומען נאך א תקופה פון רדיפות הדת נאכן אויפשטאנד פון בר כוכבא, און מיט יארן שפעטער, ווען די חכמים האבן זיך ווידעראמאל געקענט צאמקומען האט מען בעיקר עוסק געווען פעסטצושטעלן די מדיוק'דיגע נסחאות פון די משנה, וואס האט זיך פארענדיגט מיט די חתימת המשנה דורך רבינו הקדוש.
לויט'ן הרי"א הלוי איז נישט געמאכט געווארן קיין נייע מסכתות זינט די אנשי כנסת הגדולה, חוץ מס' עדיות, וואס איז געמאכט געווארן "בו ביום" אין יבנה, וואס איז נישט אויף קיין ספעציפישע נושא, נאר צאמגענומען פארשידענע קבלות, וואס האט נישט געהאט קיין שייכות אז מען זאל עס ארויפלייגן אויף די עקזיסטירנדע יסוד המשנה, און מס' תמיד, מידות און יומא, וואס רעדט פונעם סדר און צורה פון בית המקדש, טאג-טעגליך און אויך יום כיפור.
(די אכנה"ג האבן נישט געזעהן פאר וויכטיג צו מסדר זיין משניות אויף די סדר היום אין ביהמ"ק, פונקט ווי זיי האבן נישט געמאכט קיין מס' אויף הלכות צצית, תפילין, מזוזה, וכד', וואס זענען טאג-טעגליכע זאכן וואס יעדער ווייסט. אבער יעצט נאכן חורבן האט עס אויסגעפעלט צו פארשריבן ווערן אז מ'זאל עס נישט פארגעסן.)
אצינד נאכן אפלערנען דעם דורות הראשונים קומען מיר צוריק צו אונזער קשיא פונעם קעפל: פארוואס ווערט נישט דערמאנט דער יו"ט חנוכה אין משניות?
דער ענטפער איז: די משניות איז צאמגעשטעלט געווארן נאך בעפאר'ן נס חנוכה!
די שפעטערדיגע תנאים האבן על פי רוב בלויז צוגעלייגט שטיקלעך צו די עקזיסטירנדע משנה'ס, אבער האבן נישט געמאכט קיין נייע מסכתות חוץ אין גאר זעלטענע פעלער. אין די צוגעלייגט שטיקלעך טרעפט מען טאקע עטליכע מאל רעדן וועגן חנוכה, וואס קומט אריין בדרך אגב אויף אנדערע משנה'ס.
(אין דורות הראשונים צייגט ער אן אויף גאר אסאך משניות, וויאזוי מען קען נאך טרעפן די ארגינעלע ווערטער פון די "יסוד המשנה", און וועלכע חלקים עס זענען שפעטער צוגעלייגט געווארן דורך די תנאים.)
עס בלייבט נאך איבער צו פארענטפערן פארוואס די נס מיט די מנורה ווערט נישט דערמאנט אין "ספר החשמונאים" און אין "יוסיפון", אבער היות איך בין שוין אריבערגעגאנגען דעם לימיט וויפיל קערעקטערס די ארטיקל מעג זיין, וועל איך עס מוזן איבערלאזן פאר א צווייטן מאל.
ביז דערווייל כאפט א בליק אין דעם אשכול , ווי ממי שאמרו האט מיר פארשפארט אסאך ארבעט, און אין יענעם ארטיקל ליגט מער ווייניגער דער ענטפער אויף דעם.
א לעכטיגן חנוכה!