די ענין פון אן אויפשטאנד איז זיכער געווען אפגעפרעגט, די פירער פון די ווארשעווע אויפשטאנד זענען געווען ליידיגגייער און פורקי עול, און די ציונים לויט זייער אגענדע האבן עס זיכער געשטיצט, צו טרייבן זייער "בדם תהיה לנו הארץ" סטראטעגיע.
איך בין נישט דארט געווען, אבער שטארק מעגליך אז דער צדיק האט געוואלט אנטלויפן צו די פארטיזאנען און אונטערצינדן דעם געטא, אזוי אז ווילאנג די נאציס וועלן זיין פארנומען מיט די ברענעדיגע בלאקן, וועלן די סקעלעטן מאכן א פליטותינו...
ווען מ'רעדט פון יענע יארן, מאכט אלעס סענס.
די גאנצע שטאט פאר קיין דותן, אבער דותן איז געבליבן ביים ירח האיתנים. און שוין.
איך האב נישט קיין צייט צו שטעלן קאפיעס אבער איך טרעף דא אין נאך מקורות וואס לייקענען די שמועה אויף ר"מ זעמבא כאילו ער איז מיטגעשטאנען מיטן אויפשטאנד בספר ווארשא של מעלה [ר' שמחה עלבערג] לייקנט עס קאטעגאריש אפ באריכות, אויך אין ספר יומן גיטו ווארשא [ר' הלל זיידמן]
הרב מי חכם לאמיר זיך האלטן רואיג, קודם כלווערזאגט אויף רבי יוחנן בן זכאי משיב דעתם וגו'די גמ'זאגט דאס,מירקענען דאס נישט זאגן אן קיין באגרונדעטע מקור, ווידעראום דיינע ווערטער זענען זיך סותר מיני' ובי' אויף שמירת התוה"מ וואס איז געווען אויך א סכנת מיתה ביסטו מסופק צו מ'מעג זיך שלאגן אבער מיט די דייטשן איז נישט קיין גרויס אחריות צו זאגן, און דאס וואס דו ביסט מפקפק ווען איך וועל איבערקוקן די מקורות וועל מיר בל"נ צוריקקומען מיט קלארערע זאכן, אבער אויבענאויף האט ער לכאורה גערעדט פון די יעוועסקעס וואס זענען געווען אידישע רשעים, און בנוגע די אנשי פארטוגאל האב איך נישט יעצט געזעהן נאר א לאנגע צייט צוריק דארף מען נאכקוקן און זעהן אויב איז עס דומה ועוד חזון למועד. און די גרויסע אחריות איז אזוי ווי מיר האבן געשמועסט אז די גמ' זאגט עפעס מיינט נישט אז אונז קענען דאס זאגן עכ"פ דארף מען א מקור פון א צדיק, און אוודאי צו זאגן מיט אזא ברייטקייט אז דאס איז די שולד פון די הריגת זעקס מיליאן אפי' מיט'ן צולייגן משיב דעתם וכו'. _ _ _ _ און בנוגע דעם ראדזינער רבי איז מסתבר צו זאגן אז ער האט געהאט א פלאן פון אנטלויפן ענדליך צו וואס די רמב"ן שרייבט ביי יעקב אבינו אז לדורון תפילה ומלחמהאיז די כוונה צו אנטלויפן.
אני בן שבעים, וכשאני נכנס יוצא בן שבעים כמותי, מי אני?
מי חכם האט געשריבן:
און דו ברענגסט א סטעיטמענט וואס ברויך גרויס דעקונג, עס איז א שיינע מימרא איך ווייס אבער נישט צי עס איז אויסגעהאלטן להלכה, נישטא קיין מקור דערויף אז ווען די מלכות איז גוזר אויף שמירת המצוות מעג מען מיט זיי לוחם זיין (איך זאג נישט א ס'איז אסור, אבער דער רבי זי"ע ברענגט אזא מעשה פון בימי השמדיות והגזירות אין פארטוגאל לאיסור). לעומת זה וואס איז דער "גרויס אחריות" וואס פאדערט זיך צו זאגן אז מ'וואלט ווען געדארפט מלחמה האלטן מיט די נאצי'ס?
ווי ערווענט אז ווען איך וועל נאכקוקן די מקורות וועל מיר צוריקקומען, אט האסטו די דעקונג פאר דעם מימרא אינעם מאמר אומר אני מעשי למלך פון הגה"ק ר' אלחנן וואסערמאן זי"ע [וואס איז אריינגעדרוקט סוף פון זיין ספר קובץ הערות אויף מס' יבמות אין דוגמאות לביאורי אגדות ע"ד הפשט סי' י', אזוי אויך איז עס שוין ערשינען עטליכע מאל אין אן עקסטערע קונטרס], איז ער דארטן מאריך אין דעם עצם נושא וואס איז דא בארירט געווארן בנוגע מלחמה צו האלטן מיט די אומות, און איך וועל נאר מעתיק זיין דעם שטיקל וואס איז נוגע לענינינו ממש, און דערנאך אביסעלע צונעמען דעם ענין, ער רעדט דארט ארום איבער די חילוק צווישן חנוכה און פורים וואס ביי פורים טרעפט מען נאר אז מרדכי הצדיק האט געפאסט און געדאוונט און נישט געגאנגען אין מלחמה, און ביי חנוכה זעהט מען אז מען איז יא געגאנגען אין מלחמה, זאגט ער דארטן אזוי, וזלה"ק: ונמצא שישנם שתי מיני הנהגות, א)מעשי ה' ב)מעשה שטן, וכן הגזרות על ישראל הם בשני האופנים, ובכל גזירה צריך להבחין מאיזה אופן היא, וסימני הבחינה בזה שאם הגזירה היא על הגופות כבימי המן זוהי מעשה ה' ותכליתה היא להחזירנו למוטב וגדולה הסרת הטבעתובאופן זה אין מקום למלחמה והיא לא תצלח, אבל אם הגזירה היא על הנפשות ותכליתה היא להעביר ישראל על דתן ולא להחזירן למוטב אין זה מעשה ה' כי אם מעשה שטן, וכדי להחליש כח השטן דרוש שישראל ימסרו עצמן להריגה במלחמה ממש, ודוגמא לזה אנו רואין בימינו גזירות על ישראל בשתי מדינות שונות, כי גזירות האדומים הן מעשה שטן לרחק ישראל מאבינו שבשמים ובמדינה האחרת היא להיפוך לקרב בזרוע את הרחוקים, ושמעתי מפה קדוש בעל ח"ח ז"ל בזה"ל:יודען האבען פארזעהן, בשעת עס האבען זיך אנגעהויבען די גזירות פון דיא יעוועסקעס האבען יודען געדארפט ארויסגעהן געגען זייא אויף מלחמה במסירת נפש, אמת עס וואלטען אסאך יודען נהרג געווארען, אבער דער כח פון שטן וואלט געווארען אפגעשוואכט, בשעת עס האט זיך אבער ניט געפונען ווער עס זאל זיך מוסר נפש זיין אין מלחמה, זיינען די יעוועסקעס געווארען שטארקער, ולפי"ז בימינו אשר זרע עמלק מתגברים מאד אצלינו והדבר ברור כי הוא מעשה שטן העצה האמיתית היא להלחם נגדם בזרוע ממש, עכ"ל הנצרך לענינינו, דא זעה מיר סיי די דעקונג אויף די מימרא, און סיי די דעת פון דעם צדיק וקדוש איבער לוחם זיין מיט די דייטשן ווי ער זאגט זייער קלאר אז עס וועט נישט העלפן ווען עס איז א גזירה אויף די גופים, קומט אויס אז דאס וואס מי חכם האט געשריבן:
איז לויט דעת תורתו הבהירה פון הגה"ק ר' אלחנן זי"ע נישט ריכטיג, און כידוע אז אסאך צדיקים האבן אזוי געזאגט, און אזוי אויך מעשיהם יוכיחו וואס זיי האבן פרובירט צו טוהן פעולות הצלה אויף אלע אופנים צו אנטלויפן אבער נישט באופן פון אן אויפשטאנד, איז כל זמן מ'ווייסט נישט קיין קלארע זאכן וואס דער דעת פונעם ראדזינער רבי איז געווען און ווי געזאגט איז מער מסתבר אז ער האט געהאט פלענער פון אנטלויפן האבן מיר נישט קיין דעת תורה וואס בארעכטיגט דעם מהלך פון אן אויפשטאנד, און מ'קען זאגן אז אויב רעדט מען פון א פראקטישן שטאנדפונקט ווער עס האט גורם געווען די הריגה רח"ל, קוק אריין אין ספר מן המיצר פון הגה"ק ר' מיכאל בער זצוק"ל ווי ער לייגט אראפ באריכות די שרעקליכע פארראט פון די אזויגערופענע אידישע [לייען: ציוניסטישע/פרייע] ארגענעזאציעס, און קלארצושטעלן אז מ'רעדט נישט דא פון די פארטיזאנער וכדו', ווייל ארויסצוהעלפן דעם שונא אונטערערדיש און אונטערצולייגן פיסלעך איז זיכער אן אנדערע מעשה און קען אויך נישט גענוצט ווערן אויף א ראי' צו אן ארגאניזירטע אויפשטאנד. און בנוגע די אנשי פארטוגאל האב איך נאכגעקוקט ס' זעהט מיר נישט אויס דומה ווייל ס'איז משמע אז מ'רעדט דארט אויך פון גזירות על הגופים, און בפשטות האט דער ח"ח גערעדט וועגן די אידישע רשעים וואס האבן ארויסגעהאלפן מעביר זיין על הדת, ולעת עתה אסתפק במה שכתבתי, ועחל"מ.
אני בן שבעים, וכשאני נכנס יוצא בן שבעים כמותי, מי אני?
על אחרון ראשון, עס איז נישט געווען קיין גזירות על הגופים, נאר ווער ס'האט נישט געפאלגט די גזירת הנפשות. אקוראט ווי ביי יעדע גזירה על הנפשות. יעצט, ס'איז נישט געפערליך, און הגה"ק החפץ חיים אינאיינעם מיט הגה"ק ר' אלחנן און אסאך אנדערע קדושי ליטא ושאר מקומות האבן מסתמא נישט געוויסט פון די פארטוגאל מימרא או שלא שמיע להו כלומר לא סבירא להו.
בנוגע די מלחמה על הנפשות, איז כמובן זיין כונה אז נישט דאס איז וואס מען וויל פון הימל, נאר מען דארף טון תשובה ותיקון המעשים. אקוראט ווי א א חולה וואס מ'האט אים נישט געשיקט די מחלה ווייל מ'וויל פון הימל ער זאל מרבה זיין לדרוש ברופאים, נאר ער זאל תשובה טון.
אבער פארשטייט זיך אליין אז חוץ תשובה טון דארף נאך דער חולה גיין צום דאקטאר און די אידן דארפן לוחם זיין מיט די נאצי'ס, צי עס איז געווען בכדי שיעשו צי נישט איז א שאלה פאר זיך, און די צדדי הנצחון ואחוזי ההצלחה, וועלכע וועג עס וועט ענדערש ראטעווען מער נפשות, איז תלוי בשיקול הדעת פון די קאמאנדירן אויפן שלאכטפעלד.
איך האב בד"וו נישט קיין אנונג פון וואנעט עס נעמט זיך דיר מיט אזא קלות צו מתיר זיין פארטיזאנע אקציעס, אין לך אויפשטאנד גדול מזה, און אויב מ'טאר נישט דאס טאר מען פונקט אזוי נישט דאס.
פארשטייט זיך אז די וואס האבן פרובירט צו אנטלויפן האבן עס געטון ווייל דאס איז פאקטיש געווען די מער רעאלע אפציע, און פאר זיי וואס זיי האבן געהאט די מעגליכקייט איז דאס אוודאי געווען די מער אויסגעהאלטענע און זיכערע אפציע. רבי אלחנן גראדע, טרו טו היס ווארדס אז והיא לא תצלח, איז דוקא צוריק אריין געפארן אינעם פיסק פונעם לייב ממש פארן מלחמה אויסברוך, כאטש ער האט געהאט גאנץ א 'גוטער שמעק אויף וואס עס קומט. ווי אויך האט ער נישט פרובירט צו אנטלויפן מיט די אנדערע בני ישיבות קיין יאפאן.
לגבי די סקעפטיציזם פון די וועלט אידנטום (כולל די ארטאדאקסישע וועד הצלה) צו ר' מיכאל בער'ס פלענער, איז א פארווייטאגטע פרשה פאר זיך. אזוי אויך דאס וואס די רעפארמער און פרייע (אנטי ציונים) אידן האבן זיך גערייצט מיט היטלער'ן, איז טאקע אויך געווען א היבשער גרמא בניזקין. נאר זיי האבן נאך דאן געמיינט אז אויב וועלן זיי פארשעמען און באיקאטירן היטלער, וועט ער זיך עפעס דערשרעקן. פארשטייט זיך אז ביי אזא רשע און דיקטאטאר ווי היטלער איז געווען, האט דאס נאר גורם געווען דאס פארקערטע. (זע אויך דארטן אין מן המיצר ווי ר' מ"ב האט געמיינט אז פונעם פויבסט קען מען יא עפעס ערווארטן, ותוחלתו נכזבה).
איך בין נישט דער וואס זאל מתיר זיין זאכן בכלל, איך האב נאר געשריבן אז אפי' איינער וועט אננעמען אזוי ווי עס איז צו געצייכנט אין אן אנדער אשכול אז דער ראדזינער רבי זצ"ל האט אונטער געשטיצט פארטיזאנער אקטן קען מען דאס נישט צו שטעלן צו אן ארגאניזירטע אויפשטאנד, און אז האסט יא פארשטאנען צווישן די שורות וועגן דעם באיקאט, הוא הדבר אשר דברנו, וואס די ציונים האבן געהאלטן און מכלומר'שט געמיינט בנוגע דעם צר הצורר ימ"ש איז גאנץ קנאפ נוגע, ווייל א באנדע הפקר יונגען -וואס במשך די גאנצע צייט זענען זיי נישט נאר געוועזן סקעפטיש נאר בפועל אונטערגעשטעלט פיסלעך צו די רעטונג פראבעס- איז נישט מעלה ומוריד וואס זיי האבן יא אדער נישט געמיינט, נישט פון א תורה'דיגע שטאנדפונקט און אפי' נישט פון א פראקטישע שטאנדפונקט, ווייל סייווי איז איין קוה אין אר"י געווען מער ווערד ביי זיי ווי די אלטע לייט פון אייראפע רח"ל, און א אידיש נפש האט ביי זיי נישט געשפילט קיין ראלע, ממילא איז נישט נוגע בכלל זייער מיינונג אונז באציה מיר זיך נאר בנוגע דעת תורה אויך בנוגע דעם פראקטישן שטאנדפונקט, און אויף דעם האב מיר אונז געשריבן אז עס איז נישט דא קיין קלארע זאכן פון א דעת תורה א היתר לוחם צו זיין בפועל אנטקעגן די נאצי'ס און אויב יא ברענג דאס אהער, די גאנצע שמועס בכלל איז נישט געווען אויף צו זאגן אז דו ביסט נישט גערעכט, נאר בעיקר מיט דעם וואס דו האסט גענומען אויף זיך גרויסע פלייצעס צו אפשטעמפלען אלע צדיקים וקדושים וואס האבן -אפי' לדעתך- איינגעזעהן אז עס איז דא שוואכע שאנסן מצליח צו זיין אין א מלחמה אנטקעגן די נאציס און זיי אלע קאטעגריזירן אין א משיב חכמים וגו' קאטעגאריע, אויף דעם האב איך בעיקר גענומען דעם פעדער אין האנט אביסל ארויסצוברענגען די דעת הצדיקים אויפן אויבערפלאך, אז בדעתם דעת תורה האבן זיי אזוי געהאלטן, זאת ועוד יותר אז דאס וואס דו חזר'סט כסדר איבער אז די מימרא דארף גרויס דעקונג און דו שטעלסט עס צו צו די אנשי פארטוגאל, איז נאר א סייעתא לדברי אז אפי' ביי גזירת הנפשות איז נישט אזוי פשוט צו רעוואלטירן א"כ ק"ו ב"ב של ק"ו א גזירה על הגופים -און בלויז אויף די גופים ווי באקאנט אז ביי די נאציס ימ"ש האט נישט געהאלפן קיין שום אסימילאציע וכדו' זיך ארויסצודרייען פון זייערע הענט, און עס איז ממש געווען בלויז על הגופים אלס וועגן ראסע והמסתעף-, איז דאך אוודאי אז עס איז נישטא קיין היתר לוחם צו זיין אנטקעגן זיי, און ווי שוין ערווענט דא עטליכע מאל אין דעם אשכול און פונעם כותב אליין אז עס איז נישט קלאר די פונקטליכע פלענער פונעם ראדזינער רבי און עס איז לאו דוקא אז ער האט געהאלטן פונעם אויפשטאנד וויאזוי עס איז באשריבן אין היסטאריע דורך בעלי זרוע, א"כ האב מיר נישט קיין תורה שבכתב אויף דעם וואס איז די דעת פון ראדזינער רבי, און אויף פארקערט האב מיר יא די דעת תורה פון צדיקים וקדושים, און בדרך אגב ר' אלחנן איז נישט דער ערשטע צו שרייבן דעם געדאנק פון חנוכה ופורים, כעי"ז ווערט שוין געברענגט אינעם ספר צרור החיים (פון ר' אברהם לעווענשטאם מעמדין זצוק"ל) חלק קץ הימין ווי ער איז מאריך בענין מלחמה און ער זאגט אסאך ענליכע געדאנקען צו וואס ר' אלחנן זאגט דארטן אין זיין מאמר, און דארטן רעדט ער אויך באריכות איבערן איסור לוחם צו זיין מיט די אומות העולם, (איך קלער אפשר צו ציטירן זיינע ווערטער -לאו דוקא אין דעם אשכול- העמיר זעהן וויפיל די צייט וועט ערלויבן).
אני בן שבעים, וכשאני נכנס יוצא בן שבעים כמותי, מי אני?
לעצם הענין, ווי איינער האט שוין געשריבן אך און וויי פאר די רבנים וואס האבן געדארט מיטלעבן אזעלעכע ספיקות און שאלות.
יאך האב אויך געליינט און געהערט איבערן אויפשטאנד, און יא, געווען אסאך רבנים וואס זענען נישט געווען אנטקעגן דעם געדאנק פון אויפשטאנד, און ס'דא א גרויסע מחלוקת איבער'ן דעת הקדו' פונעם הגר"מ זמבא זצוק"ל הי"ד.
אבער די ענגילטיגע אויפשטאנד וואס איז געווען אינטערגעשטעלט דורך די ציונים איז נישט געווען אונטער קיין שום דעת תורה שטייצעך, נאר מיטן ציל פון בדם תהיה וכו', און דאס האט שוין אוועקגענומען פון די פשוט'ע פלענער פון אויפשטאנד. וואס כ'מיין צו זאגן, אז דא איז געווען נאך אידישקייט פראבלעמען, למשל די רבנים האבן געהאלטן אז מ'טאר נישט אריינקומען פון אויסערן געטא למקום סכנה וועגן דעם אויפשטאנד. און למעשה די יונגע אפגעפארענע לייט זענען שוין געווען אינדרויסן און אריין און ארויס דורך אונטערערדישע וועגן. א זאך וואס איז געווען קעגן אלע גדולי ישראל. און נאך פראבלעמען.
סאו, וועגן מאכן א אויפשטאנד איז געווען אסאך דעות לכאן ולכאן, אבער די וועג פון די לעצטע אויפשטאנד און די גאנצע מהלך איז געווען שלא ע"פ דעת תורה און רוח חכמים איז נישט געווען נוחה הימנו.
דער ראדזינער רבי זצ"ל איז מעגליך אז ס'געווען אסאך פארן לעצטן תקופה. און ס'האט נישט ממש מיט די באקאנטע אויפשטאנד.
למעשה ווייסט יעדער וואס סאטצעך אויסגעלאזט פונעם אויפשטאנד, אזוי ווי עטליכע האבן שוין געשריבן. און דער וואס טוהט אפי' אביסל אדורך די ענין ווייסט אז די גאנצע פאפעגאנדע פון די ציונים נאכ'ן קריג איבער די אז"ג גבורה פון די קעמפפערס ווייסט אז ס'א שטיק לעג וקלס.
לעצם הענין, ווי איינער האט שוין געשריבן אך און וויי פאר די רבנים וואס האבן געדארט מיטלעבן אזעלעכע ספיקות און שאלות.
יאך האב אויך געליינט און געהערט איבערן אויפשטאנד, און יא, געווען אסאך רבנים וואס זענען נישט געווען אנטקעגן דעם געדאנק פון אויפשטאנד, און ס'דא א גרויסע מחלוקת איבער'ן דעת הקדו' פונעם הגר"מ זמבא זצוק"ל הי"ד.
אבער די ענגילטיגע אויפשטאנד וואס איז געווען אינטערגעשטעלט דורך די ציונים איז נישט געווען אונטער קיין שום דעת תורה שטייצעך, נאר מיטן ציל פון בדם תהיה וכו', און דאס האט שוין אוועקגענומען פון די פשוט'ע פלענער פון אויפשטאנד. וואס כ'מיין צו זאגן, אז דא איז געווען נאך אידישקייט פראבלעמען, למשל די רבנים האבן געהאלטן אז מ'טאר נישט אריינקומען פון אויסערן געטא למקום סכנה וועגן דעם אויפשטאנד. און למעשה די יונגע אפגעפארענע לייט זענען שוין געווען אינדרויסן און אריין און ארויס דורך אונטערערדישע וועגן. א זאך וואס איז געווען קעגן אלע גדולי ישראל. און נאך פראבלעמען.
סאו, וועגן מאכן א אויפשטאנד איז געווען אסאך דעות לכאן ולכאן, אבער די וועג פון די לעצטע אויפשטאנד און די גאנצע מהלך איז געווען שלא ע"פ דעת תורה און רוח חכמים איז נישט געווען נוחה הימנו.
דער ראדזינער רבי זצ"ל איז מעגליך אז ס'געווען אסאך פארן לעצטן תקופה. און ס'האט נישט ממש מיט די באקאנטע אויפשטאנד.
למעשה ווייסט יעדער וואס סאטצעך אויסגעלאזט פונעם אויפשטאנד, אזוי ווי עטליכע האבן שוין געשריבן. און דער וואס טוהט אפי' אביסל אדורך די ענין ווייסט אז די גאנצע פאפעגאנדע פון די ציונים נאכ'ן קריג איבער די אז"ג גבורה פון די קעמפפערס ווייסט אז ס'א שטיק לעג וקלס.
די אויפשטאנד איז געווען מיטן ציהל פין בדם תהיה לנו הארץ? סיריעסלי?
רכבת הקלה האט געשריבן:
די אויפשטאנד איז געווען מיטן ציהל פין בדם תהיה לנו הארץ? סיריעסלי?
לאמיר עס צוטיילן. די ערשטע ענין איז צו מ'מעג נעמען געווען און מאכן אן אויפשטאנד, אדער איז עס בבחינת מאבד עצמו לדעת ווייל ס'וועט נישט העלפן, און אויך וועט עס פארערגערן פאר אידישע קינדער (אזוי ווי ביידע האט זיך אויסגעשטעלט למעשה). אין דעם איז געווען א מחלוקת ציווישן גדולי ישראל, און נישט דייקא אין ווארשע, נאר איבעראל. און טאקע יעדע פלאץ איז געווען א אנדערע נידון און סיטואציע.
למשל אין אושוויץ ווען ס'געווען א אויפשטאנד, ס'האט גראדע נישט מצליח געווען, אלע (כמה גירסאות) זענען געהארגעט געווארן, אבער למעשה איז יענע אויוון געגאנגען שלאפן און זיי האבן געראטעווט אסאך אידן, און אויך איז די אויפשטאנד געקומען נאך וואס זיי האבן געוויסט (אדער געמיינט) אז מ'גייט זיי יעצט סיי ווי אויסשיסן. איז דאס א אנדערע נידון אינגאנצן ווי ווארשע וואס מ'האט אפשר נאך געקענט אויסציהען די לעבן.
יעצט די ליין 'רק בדם תהיה לנו הארץ' קומט גראדע נישט פון די אויפשטאנד, נאר פון דער (גרינבוים דאכט זיך) וואס האט נישט געוואלט א טייל נעמען אין ראטעווען אידן פונעם גיהנום. אזוי דאכט זיך.
אין ווארשע האבן למעשה אנגגעפירט די ציונים מיטן אויפשטאנד, וואס גראדע דאס איז אויך געווען צוטיילט אין עטליכע גרופעס (וואס איז שפעטער אפציעל גערופן געווארן הגנה לח"י וכו'), וואס זענען געווען צוטיילט בשיטה.
למעשה איז נישט געווען קיין גדול בישראל וואס איז געווען מיט זיי און זיי געהייסן וואס צו טוהן, און פאר זיי האט ניטאמאל אינטרעסירט וואס גדולי ישראל זאגן. נאר בכלליות צו מ'מעג מאכן א אויפשטאנד צו נישט איז געווען א מחלוקת. וואס דאס איז געווען א נידון פאר אלע אידן דארט. (כ'גלייב נישט אז אין אזא מצב האבן זיי געוויסט ווער ס'שטייט אונטער די אויפשטאנד און פון די ליין 'רק בדם תהיה לנו הארץ').
