דער 'אקדמות' - פון אונזער זייט פונעם סמבטיון!
[align=center]דער תורגמן בתפארתו[/align]
בימי חז"ל איז געווען דער מנהג אז מען איז מתרגם די תורה שבת אינדערפרי ביים לייענען. דאס מיינט, אז נאך יעדן פסוק האט זיך דער בעל קורא אפגעשטעלט, און דער תורגמן האט ערקלערט די פסוקים פארן קהל.
דער תורגמן האט געקענט מסביר זיין פשוטו של מקרא, מיט גאר א קורצע תרגום, א שטייגער ווי תרגום אונקלוס. אבער אויב ער האט געוואלט, האט ער געקענט מאריך זיין מיט דרשות חז"ל. ברצותו מרחיב וברצותו מקצר. מען רופט אים מתרגם אדער תורגמן, ווייל ער האט גערעדט אין אראמיש, וואס איז געווען פאלקס-שפראך.
דער רמב"ם ברענגט (הלכות תפלה פי"ב ה"י) אז דער תורגמן איז אוועקגעשטעלט געווארן פון אנהייב בית שני און ווייטער [1]. רבינו חננאל שרייבט (מגילה ג ע"א), אז אונקלוס הגר איז געווען דער וואס האט ענדגילטיג מתקן געווען אז מען זאל מתרגם זיין ווען מען לייענט בציבור, וויבאלד דער אלטער מנהג מתרגם צו זיין איז שוין אין זיינע צייטן פארגעסן געווארן [2].
דער ציל פונעם מתרגם זיין איז געווען:
א. מען זאל פארשטיין קלאר וואס מען לייענט. דאס איז געווען דער עיקר טעם.
ב. צו אויסרופן מיט דעם אז מיר גלייבן אין תורה שבעל פה, און מען איז עס גאר משלב, אין א געוויסן זין, מיטן תורה שבכתב.
א קליינער טייל פון יענע תרגומים איז פארשריבן געווארן לדורות, און איבערבלייבענישן פון זיי זענען נאך דא היינט: תרגום יונתן [3] און תרגום ירושלמי.
יארן זענען פארלאפן, צייטן האבן זיך געטוישט. דאס פליסיגקייט אין אראמיש איז ביסלעכווייז אראפ מטה מטה. אבער דער מנהג מתרגם צו זיין, כאטש זייער בקיצור, האט מען פרובירט אנצוהאלטן, און דווקא בלשון ארמי.
[align=center]דער תורגמן פאלט[/align]
ווען שפאלטנס האבן זיך אנגעזען אינעם אור-אלטן מנהג דורכן המון עם, האבן עס די גדולי ישראל פרובירט צוריק צו באפעסטיגן בכל היכולת. רב נטרונאי גאון פסק'ענט (תשובות רנ"ג, אופק, או"ח סי' מה) אז די וואס זענען נישט מתרגם מחמת עצלות זענען 'בני נידוי'. מען האט בשום אופן נישט געוואלט צולאזן אז אזא אלטע מנהג זאל בטל ווערן, היות עס ווערט דערמאנט אין משנה און אין גמרא (תשובת רב האי גאון, מובא בספר העתים סי' קעט).
אבער מישנדיג יארן פארווערטס, צו א תקופה פון ארום טויזנט יאר צוריק, האט דער מנהג מתרגם צו זיין געהאלטן ביי גסיסה שטאפלען, אין די קהילות אינדרויסן פון בבל. פארוואס טאקע? וויבאלד קיינער האט זיך נישט געוואגט עס צו טוישן אויף אנדערע שפראכן, היות מען האט מקבל געווען אז עס מוז זיין דווקא בלשון ארמי, וואס האט א קדושה, און דער עולם איז פשוט געווארן לאנגווייליג ביים אויסהערן דעם כמעט אומפארשטענדליכן תרגום, ממילא איז עס צוביסלעך בטל געווארן.
אין די פראנצויזישע און אשכנזי'שע קהילות איז געווען דעמאלטס דער מנהג אין רוב קהילות, אז מען איז נאר מתרגם אין גאר חשוב'ע צייטן, ווי למשל שביעי של פסח ביים שירת הים און שבועות ביי די עשרת הדברות, סיי ביים קריאה און סיי ביי די הפטרה. [שפעטער טוט דער רא"ש (מגילה פרק ג סי' ו) פארטיידיגן דעם מנהג אז מען איז נישט מתרגם, היות עס שטייט שוין אין גמרא: "מקום שיש תורגמן", איז משמע אז אפילו בימים ההם איז עס נישט געווען איבעראל. די טענה ברענגט שוין רב שמואל הנגיד (מובא בספר העתים סי' קעט)].
ווידער אין שפאניע האט מען עס נאך – אין די ערשטע יארן – אינפארסירט גאנץ שטרענג, און ווען מען האט אנערקענט אז געוויסע קהילות זענען נישט מתרגם ווייל זיי האבן א "צד מינות בסתר", האבן די גדולים אין א אויסערארדענטליכע שריט זיי גאר הארב באשטראפט: "וקדמונינו הלקו מהן אנשים שאמדום למלקיות ומתו מתוך הלקאה!" (תשובת רב שמואל הנגיד, מובא בספר העתים שם). אבער נישט לאנג דערויף, איז דער מנהג מתרגם צו זיין גענצליך אונטערגעגאנגען אין שפאניע (ספר העתים שם).
די איינציגסטע וואס זענען נאך מתרגם יעדע וואך ביים לייענען ביז היינט, זענען די תימנ'ע קהילות. ביי זיי אין שול שטייט איינער, געווענליך א יונגל, און זינגט דעם תרגום אונקלוס נאך יעדן פסוק וואס מען לייענט. אפילו ווען רב סעדיה גאון'ס תרגום (תפסיר) האט זיך פארשפרייט אין תימן, און איז געווען געשריבן אין אראביש, א שפראך וואס יעדער תימנ'ער האט פליסיג געקענט, האט מען עס נאך אלץ נישט אויפגעטוישט אנשטאט תרגום אונקלוס, כדי נישט משנה צו זיין פונעם מסורה. היינט, זענען טייל תימנ'ע קהילות מאדערנעזירט געווארן בארצות פזוריהם, און האבן אפגעלאזט דעם אור-אלטן מנהג פון מתרגם זיין [4].
[align=center]נטילת רשות[/align]
היות דער מנהג איז געווארן אין צרפת ואשכנז, מתרגם צו זיין בלויז איינס אדער צוויי מאל אין יאר, האבן די פייטנים פון יענע תקופה (ארום 1,000 יאר צוריק) אין יענע גלילות, געפילט פאר וויכטיג צו צולייגן א 'נטילת רשות' וואס דער תורגמן זאל זאגן פארן אנהייבן זיין תרגום, היות מען איז געווענליך נישט מפסיק נאר היינט.
דער נייער נטילת רשות ביים מתרגם זיין די שבועות'דיגע קריאה, איז איינגעפירט געווארן צו זאגן דווקא אין אראמיש, וויבאלד מען גייט דאך פארזעצן מתרגם צו זיין אין אראמיש.
אזוי אויך, האט מען עס איינגעפירט צו זאגן נאכן ערשטן פסוק פונעם קריאה ("בחדש השלישי"), ווייל דעמאלטס הייבט מען אן מתרגם צו זיין. גענוי ווי מיר טוען ווען מען איז מפסיק מיט פיוטים ביים הויכן שמונה עשרה, אז דער שליח ציבור הייבט אן ביים ענדע פונעם ברכה ראשונה: "מסוד חכמים ונבונים", אלס נטילת רשות, און הייבט גלייך אן דעם פיוט.
מען האט געזאגט דעם 'נטילת רשות' און תיכף פארגעזעצט מיטן תרגום פונעם ערשטן פסוק. נאכדעם האט מען געלייענט דעם צווייטן פסוק, און עס מתרגם געווען. אזוי ווייטער, איין פסוק מיטן תרגום אויפאמאל.
עס איז שטארק מסתבר, אז דער 'נטילת רשות' איז געווען געאייגנט בלויז פאר דעם תורגמן, און בכלל נישט פארן גאנצן ציבור עס מיטצוזאגן. פונקט ווי 'מסוד חכמים ונבונים' איז נאר פאר דעם שליח ציבור.
אויפן קריאה פון שבועות טרעפן מיר אין אלטע כת"י עטליכע אראמישע רשות'ן. איינס הייבט זיך אן: "אפילו כל נימי בפומי מיחלפן". דער מערסט-באקאנטע 'רשות' איז דער לאנגער 90 שורות'דיגע "אקדמות מילין ושריות שותא, אוולא שקילנא הרמן ורשותא". די ערשטע ווערטער צייגן קלאר אויף נטילת רשות. אינעם פיוט איז רבי מאיר ש"ץ מאריך צו ערקלערן ווער עס בעט דא רשות פון וועמען. כלל ישראל וואס איז אזוי באליבט, בעט רשות פון השי"ת וואס איז אזוי גרויס אז "גויל אילו רקיע קני כל חורשתא" וכו'!
דאס איז א מחזור אין דער בריטישער לייברערי (נומער 22413), וועלכער שרייבט אויפן אקדמות: "רשות למתרגם יסוד רבינו מאיר שליח צבור נ"ע". נאכן 'רשות' ברענגט ער: "ומתרגם ואומר: בירחא תליתאה...".
[align=center]טעם העליון[/align]
שוין אין די צייטן פון חז"ל איז איינגעפירט געווארן, צו לייענען אין די תורה בציבור די עשרת הדברות מיטן 'טעם העליון'.
צו וואס האט אויסגעפעלט א באזונדערע מערכת פון טראפן פאר קריאה בציבור? פשוט, כדי דער תורגמן זאל זיך קענען אפשטעלן נאך יעדן דיבור [5] באזונדער. דער תורגמן האט נישט געקענט מתרגם זיין אינמיטן א פסוק, דעריבער האט מען איינגעטיילט די גאנצע עשרת הדברות אין ניין באזונדערע פסוקים, גאר קורצע און גאר לאנגע. [אנכי ולא יהיה לך האט מען געמאכט איין לאנגע פסוק].
אזוי איז געווען דער מנהג 1,000 יאר צוריק, אז מען לייענט מיטן טעם העליון און מען איז מפסיק צווישן יעדן 'פסוק'.
[align=center]נישט מוותר אויפן 'אקדמות'[/align]
יארן זענען פארביי, און דער מנהג פון מתרגם זיין איז גענצליך איינגעשלאפן. אבער דער עולם האט נישט געוואלט מוותר זיין אויפן הערליכן 'נטילת רשות' וואס רבי מאיר ש"ץ האט פערפאסט בלשון ארמי, און הייבט זיך אן מיט די ווערטער: "אקדמות מילין ושריות שותא". דאס ווערט געזאגט עד היום הזה יעדן שבועות, מיט גרויס התרוממות הנפש און איז ממש פון די סאמע הויכפונקטן פונעם יום טוב שבועות.
מיט דעם פארשטייען מיר:
~ דעם פולמוס אין די קהילות און אין די ספרי הפוסקים אויב מען זאל זאגן די אקדמות נאך פסוק ראשון, זע באריכות דא . ווייל דאס איז דאך געווען דער אריגינאלער מנהג. אבער נאכדעם וואס דער עצם תרגום איז פארשוואונדן געווארן, האט לכאורה נישט קיין פשט מפסיק צו זיין אינמיטן לייענען מיט די אקדמות.
~ פארוואס די אקדמות איז אין אראמיש, כאטש די אנדערע פיוטים פון רבי מאיר ש"ץ זענען אין לשון הקודש.
~ פארוואס מען לייענט די עשרת הדברות בטעם העליון. [זע ווייטער דעם לשון החזקוני אז דער טעם העליון איז אריגינאל געווען געאייגנט בלויז פאר שבועות, נישט פאר פרשת יתרו] [6].
קומט אויס, אז מיר זענען בימינו געבליבן בלויז מיטן נטילת רשות צו מתרגם זיין, אן דעם תרגום זעלבסט, וואס קען אויסזען כתרעא בלי דרתא. אבער באמת זאגן מיר עס היינט נישט אלס 'נטילת רשות', נאר אלס אריינפיר צו קבלת התורה, עס עפנט די הערצער און ברענגט ארויס דעם געוואלדיגן קשר צווישן השי"ת און כלל ישראל.
[align=center]די ראשונים פון פראנקרייך[/align]
מיט דעם פארשטייען מיר די ווערטער פונעם חזקוני סוף פרשת יתרו, וועלכער שרייבט לויט מנהג צרפת:
יש ברוב הדברות שתי נגינות, ללמד שבעצרת שהיא דוגמא מתן תורה ומתרגמינן הדברות, קורין כל דברת לא יהיה לך וכל דברת זכור בנגינות הגדולות, לעשות כל אחת מהן פסוק אחד, שכל אחד מהן דברה אחת לעצמה. ודברות לא תרצח, לא תנאף, לא תגנוב, לא תענה, קורין בנגינות הקטנות לעשות ד' פסוקים שהם ד' דברות. אבל בחודש שבט כשקורין בפרשת יתרו, כשאר שבתות השנה, קורין לא יהיה לך וזכור בנגינות הקטנות לעשות מכל אחת מהן ד' פסוקים, ודברות לא תרצח, לא תנאף, לא תגנוב, לא תענה, קורין בנגינות הגדולות לעשותן פסוק אחד, לפי שלא מצינו בכל המקרא פסוק משתי תיבות חוץ מאלו. ובשבועות דוקא, כמו שפירשתי למעלה. גם בדברות אנכי ולא יהיה לך יש נגינה גדולה לעשותן שתיהן פסוק אחד, לזכרון שבדבור אחד נאמרו.
ווי אויך די ווערטער פון די בעלי התוספות אין מגילה כד ע"א:
והא שאנו מתרגמין הפטרות של פסח ועצרת טפי משאר ימים טובים, לפי שהן מדברות בנס היום, כדי לפרסם הנס, וכן במתן תורה כדי לפרסם הנס.
[align=center]דער סדר אין מחזור ויטרי[/align]
נאכן זען דער אלטן מחזור וואו עס שטייט קלאר אז די אקדמות איז א "רשות למתרגם", בלייבט נישט א ספק צי אונזער גאנצע הנחה איז א בלויזע טעאריע געבויעט אויף לופטיגע השערות. דאך ווערן זאכן נאך מער אויסגעקלארט אריינקוקנדיג אין 'מחזור ויטרי'.
לאמיר זען וואס עס שרייבט דער מחזור ויטרי אויף שבועות:
דאס לייענען הייבט ער אן מיט א נטילת רשות, וואס דערמאנט אונז שטארק דעם פיוט 'אקדמות', וועלכע איז א פארברייטערטע ווערסיע פון אט דעם 'נטילת רשות':
רשות: אפילו כל נימי בפומי מיחלפן. גוילי דמתיחי. דיו ימי זלפן. הדור אגמי לקולמוס. ואינשי גלפן. זעיר אינון ספקין. חדא לרבוא מלפן. טפי שבחא דבריין. יתור חיבא כלפן כלא. אומיה חשיבן. ללמא סוף שלפן. מטולא תרין אלפין. נהר קמיה אלפן. סדר עלמא בדילן. ערב לית ליה חולפן. פרק לן מענמי. בגו ימי חלפן. צהירין. ענני יקר דלא לינזק טילפן. קבל טורא דסיני. קריבו כחד ליפן. רגיגין לקבולי. תרין לוחי גליפן. שמיא ארכינו ובושמני זלפן. תלת כל תליתאין. ואוריתא אלפן.
נאכדעם ברענגט ער דעם תרגום זעלבט אויף די פסוקים פון בחדש השלישי, ביז הארט פאר די עשרת הדברות. דער תרגום וואס ער ברענגט, איז בערך די זעלבע וואס מיר טרעפן אין 'תרגום המיוחס ליונתן בן עוזיאל':
בירחא תליתאה למיפק בני ישראל מארעא דמצרים ביומא הדין אתו למדברא דסיני: ויסעו. ונטלו מרפידים ואתו למדברא דסיני ושרו במדברא ושרו תמן ישראל לקבל טורא: ומשה. ומשה סליק קדם ה' וקרא ליה ה' מן טורא למימר כדנן תימר לבית יעקב ותחוי לבני ישראל: אתם. אתון חזיתון ית דעבדית במצרים ואטילית יתכון כידעל גדפי נשרין וקריבית יתכון לפולחני... וכו'.
דער וואס איז עולה רביעי, צו די עשרת הדברות זעלבסט, זאגט א הקדמה, לכבוד המעמד:
אחינו אחינו אחינו. החלו לומר עשרת הדברות שנתן הקדוש ברוך הוא לישראל על ידי משה רבנו בהר סיני. ונגלה כבוד ה' וראו כל בשר יחדיו כי פי ה' דבר. בבא כל ישראל לראות. ברכו. ברוך אתה ה' אלקינו מלך העולם אשר בחר בתורה הזאת ורצה וקדשה והנחילה לעושיה. ברוך אתה ה' נותן התורה.
ווי נאר מען הייבט אן לייענען די עשרת הדברות זעלבסט, קומט א פרישע הקדמה אין אראמיש:
אציתו למימרי. הדברין רברבנין ומלכוון. קיימי לתרגומי עשרא פיתגמין בספוון גבורתיה גלת עלן...
נאכדעם זאגט מען 'ארעא רקדא' און מען הייבט אן מתרגם צו זיין די עצם דיברות, יעדע דיבר באזונדער. דער תרגום אויפן ערשטן דיבר, איז אויך פון 'תרגום יונתן'.
דיברא קדמאה כד הוה נפיק מפום קודשא בריך הוא. יהא שמיה רבא מברך ומשבח לעלם. היך זיקין והיך ברקין והיך לפיד דנור. לפיד דנור מימיניה ולפיד דאישא משמאליה. פרח וטאיס באויר רקיע שמא ואזיל ומקיף על משרייתהון דישראל ומתהפיך בהון מסטר לסטר וחזר ומתחקק על תרין לוחי קיימא. וכן הוה צווח ואמר. עמי עמי בית ישראל. אנא ה' אלקכון דאפיקית יתכון ופריקית יתכון מגו דחוק פולחן מצראי כד הויתון מפלחין תחות ידיהון דמצראי מבית שיעבוד עובדיהון.
ביי 'לא יהיה לך' ברענגט דער מחזור ויטרי לאנגע אראמישע תרגומים וואס ברענגען ארויס דאס מסירות נפש נישט צו דינען עבודה זרה. איינס פון זיי איז גאר פון ר' מאיר ש"ץ, דער בעל ה'אקדמות', ווי פאלגנד:
מישך שדרך ועבד נגו. אמר להון ננסא. מדאורייתא דמשה אסתכלו והגו. מבדריתו ופלחיתו סמיי ולא סגו. אית לן פטרן שמיה לא ינום צווחו תלתיהון: נחנא נהירין זהירין קיימי אמ' חנניה. נטורי פום מלכא במומי. אמ' מישאל. ניתיב גולגלי ארנוני וזימי. אמר עזריה. אנן לא כפרין בלא יהוי לך צווחו תלתיהון: ספקתון בארעכון טפוסי דמשתמודעין מיהודאי. אמ' להן ננסא. סמניו צייריתון בכותלי כשדאי. סבריתון הכא למיעבד צלמי הצדאי. אית לן: על דנא להתבותך לית אנן חשחין אמר חנניה. עילאה יכול לשיזבותנא מן ידך ומאתון שחין. אמ' מישאל. עביד או לא עביד על שמיה נתרמי פשחין. אמ' עזריה. אנן: פסקי ורגושי אסגיתו לצדו ותבו. אמ' להן ננסא. פריסנא לכון וילון פטקי שקולו וכתובו. פיקודיי למיטר לתלתין יומין חובו: אית: פרטקא קמא אם אנשינן שום אלהנא. כתב חנניה. פרוז דוגמא תניינא הלא ה' יבדוק דנא. כתב מישאל. פריש יאות ארי עלך אתקטלנא. כתב עזריה: צרופינהו ויהבינהו לינוקא למיקרינהו בחיל. פקיד להון ננסא. צווחינהו פרוס כל אומי וקומי כל חיל. צלים אנפוהי אישתני בנס וקצף שגיא שחיל: צרצדא כדא לכלבא שוית לאתבזויי. אמ' חנניה. צבינו רבותא דקדיש ועיר לאחוויי. אמר מישאל צחינן בדמיזא שבעא על דחזי למיזיית. אמ' עזריה: קרא דירמיה רישיה לבטולי שריתון. אמר להן ננסא. קיימי סיפיה צבינא דבי מרודי התגריתון. קרא לגיברין דבחיליה למיכפתינהו למירמינהו לאתון: רבנותא בסכנתא לא שנן. בסרבלא פשטא וכרבלא. רמיו לגו אתון נורא כפיתין ולא אינזקו בהבלא. ריח נור לא עדת בהון ובגושמיהון לא שלט הבלא: שלח מלך תקיף מלאכא דטאיס עלמא בתרין טיסי. שגר מלבר ואינין מלגיו ועבד ניסי בגו ניסי. שיתא איתעבדו ביה ביומא. דאיתנסיאו הוגניסי: תוה ננסא וקם בהתבהלא כד חמא ארבע שריין מהלכין. תיתו ופוקי עבדוהי דאל עילאה מלך מלכין. תמהוהי ואתוהי אישתעו רברבנין נצחנוי בקרוי פלכין: שבחו קדם ה' כל עממיא. אמר חנניה. שבחוניה כל אומיא. אמ' מישאל. ארי תקיף עלן טוביה דשמיא. אמ' עזריה. וקושטא דה' לעלמייא. אמ' גבריאל: טוביהון צדיקייא דעל שמיה דקודשא בריך הוא רחצין. דבשבוחיהון ובקילוסיהון למלאכי שימושא קיימין ונחיצין. ולעתיד לגו מנייניהון קמי שכינתא נייחין במחיצין.
אזוי ברענגט ער אויף יעדן דיבר איינס אדער מער אראמישע תרגומים, פון פארשידענע פייטנים. זיי זענען הערליך און באלערנד, און עס איז כדאי עס דורכצולערנען אינעם נייעם דרוק מחזור ויטרי וואס גאלדשמידט האט ארויסגעגעבן, מיט די פירושים בשולי הגליון וואס זענען געדרוקט מכת"י.
פון דעם וואס ער ברענגט תרגומים אויף די דברות פון ר' מאיר ש"ץ, ווערט נאך מער באשטעטיגט דאס וואס מיר האבן ערווענט, אז ר' מאיר ש"ץ האט פערפאסט דעם 'אקדמות' אלס נטילת רשות צו מתרגם זיין אין שבועות. בפרט אז דער מחזור ויטרי ברענגט א פארקירצערטע ווערסיע פונעם 'אקדמות', ווי אויבן געזען: "אפילו כל נימי בפומי מיחלפן. גוילי דמתיחי. דיו ימי זלפן. הדור אגמי לקולמוס. ואינשי גלפן. זעיר אינון ספקין. חדא לרבוא מלפן. טפי שבחא דבריין". און דער מחזור ויטרי רופט עס אן: "רשות". וואס דארף מען מער באווייז פון דעם אז אויך ר' מאיר ש"ץ'ס 'אקדמות' איז במקורו פערפאסט געווארן אלס נטילת רשות?
אגב, איז כדאי צו וויסן, אז עס זענען נאך געבליבן ביז היינט מערערע 'רשויות' פאר דעם תורגמן, פון 900 יאר צוריק און ארויף, ווי באקאנט אין עולם המחקר.
דער גאנצער מדובר וועגן די אקדמות, אז עס איז אריגינאל פערפאסט געווארן אלס נטילת רשות פארן תורגמן, איז קיין נייע אויסטרעף. עס ווערט צוערשט געברענגט דורך ר' וואלף היידענהיים (מודע לבינה, חלק הבנת המקרא דף יד ע"ג), אויך דא קען מען טרעפן נאך פרטים איבער דעם.
===
[1] זה לשונו: "מימות עזרא נהגו שיהא שם תורגמן מתרגם לעם מה שהקורא קורא בתורה, כדי שיבינו ענין הדברים. והקורא קורא פסוק אחד בלבד, ושותק עד שיתרגם אותו התורגמן, וחוזר וקורא פסוק שני. ואין הקורא רשאי לקרות למתורגמן יותר מפסוק אחד".
[2] זה לשונו: "ופרקינן: אין, תרגום מיהוה הוה בידייהו מקמי עזרא, ושכחוהו רובא דאינשי, ואתא אונקלוס ויסדיה למיקרי ביה בצבור".
[3] וואס האט קיין שייכות נישט מיט יונתן בן עוזיאל, כמו שכתבו גדולי המחברים.
[4] נאך איבער דעם אור-אלטן מנהג מתרגם צו זיין בציבור, און וויאזוי עס איז שטאפלווייז אונטערגעגאנגען, זע באריכות אין קובץ סיני, פח, עמ' ריט-רלח.
[5] אזוי איז מען געוואוינט צו שרייבן: "דיבור". אבער דער ריכטיגער אויסלייג איז "דיבר". זע דא .
[6] און צום לעצט, פארשטייען מיר פון וואו עס שטאמט די וועלט-בארימטע 'מעשה' איבער דעם וואונדערליכן פיוט. ווייל נאכדעם וואס עס איז שוין פארגעסן געווארן דער אמת'ער מקור המנהג, האט מען זיך געוואונדערט: א פיוט אין אראמיש? אזא דערהויבענער פיוט גאר! עס שמעקט עפעס מיסטיש און מיסטעריעז! 'מוז זיין' אז עס איז שלא מעלמא הדין. באזירט אויף דעם, איז די מעשה פאנטאזירט געווארן. עס איז דא אסאך וואס אויסצופאקן איבער די מעשה, ולא עת האסף, כדי זיך נישט אריינצולאזן אין ענדלאזע ויכוחים בעניני 'אמונה', ודי. זע דא טייל דעטאלן .