דא רעדט מען פון א איד וואס יעדער וואס קען אים איז מעיד אויף זיין ערליכקייט, כולל דער בית דין אין פאריגן בריוו. און יעידין יגידין יעדער וואס האט געלערנט אין דעם חומש די יראת שמים וואס ליגט אין זיינע ווערטער. הגע עצמך רמד וואס זיין לשון און שפראך גייט צו מיט א שטארקע נטיה צו שיטת המשכילים בענין נתנית התורה, כאטש נישט גראב אבער סשרייט פון זיינע ווערטער. דאך איז זיין פסול געווען ער און נישט זיין חיבור, און אפילו על זה היו גדולי עולם שלא נלחמו על זה. און אפילו דער חתם סופר איז נישט ארויס מיט קיין מערכה קעגן דעם. לא מיניה ולא מקצתיה פון וואס דא איז פארגעגאנגען.
סאו נעם זאכן מיט פראפארציע, בפרט אז דו זעסט דאך יא אביסל וואס גייט דא פאר.
אחד היה אברהם - שעבד את ה' רק על ידי שהיה אחד, שחשב בדעתו שהוא רק יחידי בעולם ולא הסתכל כלל על בני העולם!
דא רעדט מען פון א איד וואס יעדער וואס קען אים איז מעיד אויף זיין ערליכקייט, כולל דער בית דין אין פאריגן בריוו. און יעידין יגידין יעדער וואס האט געלערנט אין דעם חומש די יראת שמים וואס ליגט אין זיינע ווערטער. הגע עצמך רמד וואס זיין לשון און שפראך גייט צו מיט א שטארקע נטיה צו שיטת המשכילים בענין נתנית התורה, כאטש נישט גראב אבער סשרייט פון זיינע ווערטער. דאך איז זיין פסול געווען ער און נישט זיין חיבור, און אפילו על זה היו גדולי עולם שלא נלחמו על זה. און אפילו דער חתם סופר איז נישט ארויס מיט קיין מערכה קעגן דעם. לא מיניה ולא מקצתיה פון וואס דא איז פארגעגאנגען.
סאו נעם זאכן מיט פראפארציע, בפרט אז דו זעסט דאך יא אביסל וואס גייט דא פאר.
איר שרייבט זייער שיין און איך זעה נישט וואו איך זאג אנדערש, איך זאג אז מ'האט דא געדארפט בכלל לוחם זיין??
דיין לעצטע שורה "סאו נעם זאכן מיט פראפארציע, בפרט אז דו זעסט דאך יא אביסל וואס גייט דא פאר." קענט איר אפשר מסביר זיין וואס איר מיינט?
איך האב מיר באצויגן צו די חלק אז די לעצטע איז ״מחמיר״. און אז אלץ א טריקענע הודעה פארשמירט עס דעם חומש. אויף דעם זאג איך אז ווען איינע רליינט איבסל איבער די מערכה ביי מענדלסאן, און קען די מערכה יעצט און פארשטייט דער מרחק ממזרח למערב צוויישן די צוויי, וואס דארט איז פה אחד כולם מודים אז די פראבלעם איז געווען דער מחבר א זאך וואס איז בכלל נישט שייך דא, און אפילו אויף די זאכן וואס מהאט געזוכט און געטראפן ביי אים קען מען בכלל נישט צוגלייכן, ממילא פארשטייט מען אז די ״מחמיר״ זיין דא איז בכלל נישט צו פארשמירן, נאר צו בארואיגן דעם אש המחלוקת (צו סוועט העלפן, מיין דעה איז אז נישט...)
אחד היה אברהם - שעבד את ה' רק על ידי שהיה אחד, שחשב בדעתו שהוא רק יחידי בעולם ולא הסתכל כלל על בני העולם!
עס איז מיר געווען א חידוש צו זעהן אז די מהר"ל איז זיין ספר גור ארי' (דברים ו ז), א ספר וואס איז כל כולו א פירוש אויף רש"י, איז ער זיך בתוך הדברים מתמרמר פארוואס מ'לערנט רש"י מיט קינדער!
ועוד יש דרכם כסל למו, מלמדו בפירוש רש"י על התורה, ומנהג זה נמשך ממלמדי תינוקות יושבי כפרים שלא היה להם ספרים, והנהיגו הדבר לבלות לכלות ימי הנער באין מועיל אל הנער
אוודאי איז נישט געווען אזוי דעת אבותינו ורבותינו, און פשוטו של מקרא איז נישט געמאכט פאר תשב"ר. עס איז אבער דאך אן אינטערסאנטע נקודה אין דעם נושא
פארשטייט זיך בתחילת דרכם די ערשטע יאר וואס מען לערנט חומש. כשטעל זיך פאר אז ווען א אינגל האט שוין געלערנט גמרא תוספות, האט נישט עקזיסטירט אזא רעסטריקשאן, איך פסק'ן נישט להלכה, איך זאג נאר וואס איך שטעלן מיר פאר.
אויב מען וויל זיך מחולק זיין מיט מיר, קען מען צוריקזאגן איך שטעל מיר אנדערש פאר. אבער דעמאלט וועט די גאנצע וויכוח זיין נאר צווישן מיין דמיון אין יענעמס דמיון.
וואו איז בכלל דער מקור אויף דעם, דאס וואס שטייט לו משפט הבכורה מיינט נאך נישט אז מ׳דארף לערנען מיט קינדער נאר רש״י. בעיקר איז מיין שאלה, ווייל דער מציואת איז אז משטייט נישט אויף דעם ממש אויף יעדן פלאץ, ווי מהאט שוין אמאל געשמועס, בראשית טייטש מען נישט ווי רש״י, כתונת פסים וכו ועוד.
די שאלה איז צי ס׳איז געווען א קפידא דיקא רש״י אדער בפשטות גייט מען מיט רש״י אבער לאו דוקא א קפידא, און דאס פארענטפערט אזעלבע פלעצער ווי בראשית למשל
אחד היה אברהם - שעבד את ה' רק על ידי שהיה אחד, שחשב בדעתו שהוא רק יחידי בעולם ולא הסתכל כלל על בני העולם!
עס איז דא א ספר פון א תלמיד פון ר' חיים וואלאזינער, איך געדענק נישט די נאמן, ווי ער האקט קעגן די אלע וואס פארדרייען קינדער א קאפ מיט רש"י איידער זיי זענן גרייט דערצו.
When the eagles are silent, the parrots begin to jabber
נאך אביסל לגופו של ענין. וואס זוכט מען ביים לערנן 'פשוטו של מקרא', וואס איז די תכלית דערפון?
א. חומש איז א בעיס פאר אונזער הלכות, ווען מ'קען נישט די חומש, פארשטייט מען נישט דרשות חז"ל פון ווי מ'לערנט אלסדינג ארויס. טומאה וטהרה, קרבנות, און נאך און נאך. אלס ווענדט זיך אין דרשות חז"ל. ב. נאך א חלק פון די תורה איז די אמונה אונזערע, וואס אלס איז געבויט אויף די תורה. מיר האבן נישט קיין אור-אלטע טראדיציע אז מיר זענן געווען אין עפעס א מדבר מיט א משכן, מיר האבן א תורה וואס לערנט אונז דאס אויס. און אזוי אויך אלע י"ג עיקרים, וואס זיי זענען נישט סתם עפעס א שכל וואס איינער האט אויסגעטראכט אין זיין טעאלאגישן קאלעדזש, נאר אפגעלערנט אין חומש, כמבואר ברמב"ם וברש"י ריש פרק חלק. ג. און א דריטע חלק איז די מוסר פון די תורה, וואס די תורה דערציילט 'מעשהס' וואס זענען נישט קיין מעשיות, נאר לימודים וויאזוי די יצה"ר אטאקירט א מענטש, וויאזוי אים אפצוענטפערן, און וויאזוי זיך צו באציען צו אלע ענייני עבודת ה'.
יעצט, לגבי א. דארף מען צוגייען צו די דרשות חז"ל גרונטליך, ווי מ'לערנט א גמרא. מ'טייטשט די פסוק, און דערנאך לערנט מען די תורת כהנים דערויף. טאמער דער תורת כהנים פרעגט עפעס, דארף מען עס פארשטייען. אזוי ווי אין יעדער סוגיא, הייבט מען אן מיט הנחות קדומות וואס ווערן אפגעווארפן דורך די מקורות. א מענטש וואס קען נישט טייטשן קיין חומש, וועט קיין תורת כהנים אויך נישט פארשטייען. פאר דעם מוז ער האבן א בליק אויף 'פשוטו של מקרא', די פשוט'ער פשט איידער דרשות, כדי צו פארשטייען די הונטערגרונט פון די דרשות.
לגבי ב., הן אמת אז די אמונה ליגט אין די חומש לויט ווי חז"ל האבן עס געלערנט, אבער צו פארשטייען די כוונה פון חז"ל, וואס קומט רש"י אויסשליסן, וואס איז רש"י שווער געווען, וואס וואלט געווען אן רש"י כדי צו פארשטייען רש"י, מוז מען וויסן וואס איז די גראבע 'פשוטו של מקרא'. נישט ווייל דאס איז אמת, נאר ווייל דאס לערנט אונז אויס וואס איז דער אמת. ווען איינער לענרט 'לשוח בשדה' צו גייען שפאצירן אין פעלד און שעפן פרישע לופט, וועט שפעטער זען אז רש"י זאגט נישט אזוי, און ער וועט פארשטייען אז זיין 'פשוטו של מקרא' פעלט, ווארום די ווארט 'לשוח' איז נישט ריכטיג אין דער קאנטעקסט. פאר דעם האט פשוטו של מקרא א מקום.
לגבי ג., זעי איך נישט ווי מ'קען האבן טענות בכלל. אלע ספרים פון אלע דורות לערנן אנדערש פשט אין פסוקים ווי רש"י, אפט היבש פארדרייט, ובפרט די פוילישע ספרים. דער חתם סופר האט גאנצע מערכות אין דרוש אגדה ומוסר וואס מאכן זיך נישט וויסענדיג פון פשוטע רשיס און גמרות.
סך הכל, די גאנצע מערכה אויף פשוטו של מקרא זעט מיר נישט אויס צו דער זאך. טאמער כלל ישראל ליידט פון עפעס, איז עס נישט אז צופיל מענטשן לערנן חומש מיט 'פשוטו של מקרא' (אגב אורחא, יעדער מיט אפענע אויגן מוז מודה זיין אז פיל ווייניגער מענטשן לערנן חומש זייט דער איסור איז געווארן פארשפרייט און די גנבים וגזלנים האבן ארויס גענומן די חומשים פון בתי מדרשים). נאר אשרי חלקי אז מיין רביים האבן זיך צולאכט פון דעם פון אנהייב, און זייער מיינונג האט זיך נישט געטוישט.
When the eagles are silent, the parrots begin to jabber
דא רעדט מען פון א איד וואס יעדער וואס קען אים איז מעיד אויף זיין ערליכקייט, כולל דער בית דין אין פאריגן בריוו. און יעידין יגידין יעדער וואס האט געלערנט אין דעם חומש די יראת שמים וואס ליגט אין זיינע ווערטער. הגע עצמך רמד וואס זיין לשון און שפראך גייט צו מיט א שטארקע נטיה צו שיטת המשכילים בענין נתנית התורה, כאטש נישט גראב אבער סשרייט פון זיינע ווערטער. דאך איז זיין פסול געווען ער און נישט זיין חיבור, און אפילו על זה היו גדולי עולם שלא נלחמו על זה. און אפילו דער חתם סופר איז נישט ארויס מיט קיין מערכה קעגן דעם. לא מיניה ולא מקצתיה פון וואס דא איז פארגעגאנגען.
סאו נעם זאכן מיט פראפארציע, בפרט אז דו זעסט דאך יא אביסל וואס גייט דא פאר.
עס איז נישט כדאי צו אפענטפערן די זינלאזע פארגלייך צווישן די פשוטו של מקרא חומש וואס איז נתחבר געווארן דורך יראי השם חסידים ואנשי מעשה צו להבדיל דער רמ"ד וואס כאטש ער איז געווען א שומר תורה איז ער ליידער געווען פארדארבן מיט זיינע השקפות און זיין רצון צו זיך צוגלייכן צו די גויים, אבער ווען עס האלט ביי דעם אז עס איז ליידער דא אזעלכע וואס זענען מבזה די ספרי קודש און דעם חשוב'ען מחבר, איז וויכטיג צו ליינען אן ערשטהאנטיגע סיפור וואס א תלמיד פונעם רבן של ישראל דער הייליגער חת"ם סופר פארציילט אין די הקדמה צו זיין ספר מור דרור וזה לשונו:
רבי אלחנן וואסערמאן זי"ע: ואין לטעות... כי כל הנגררים אחריהם מזרע עמלק הן, חלילה לאמר כן, כי הדברים אמורים כאן רק על ראשיהן ומנהיגיהם מוריהם ומדריכיהם כתבניהם ודרשניהם אלו הם מזרע עמלק... אבל כל ההמון הנספח עליהם מזרע ישראל הולכים אחריהם כבהמה בבקעה
לא היתה זאת אשר תרגומו לא היה ישר בעיניהם, כי לא נמצא זרות בו... נאר די גדולי ישראל האבן געוואוסט זייערע בייזע מחשבות ווי זיי ווילן זיך צוגלייכן צו די גוים
רבי אלחנן וואסערמאן זי"ע: ואין לטעות... כי כל הנגררים אחריהם מזרע עמלק הן, חלילה לאמר כן, כי הדברים אמורים כאן רק על ראשיהן ומנהיגיהם מוריהם ומדריכיהם כתבניהם ודרשניהם אלו הם מזרע עמלק... אבל כל ההמון הנספח עליהם מזרע ישראל הולכים אחריהם כבהמה בבקעה
איך האב מיר באצויגן צו די חלק אז די לעצטע איז ״מחמיר״. און אז אלץ א טריקענע הודעה פארשמירט עס דעם חומש. אויף דעם זאג איך אז ווען איינע רליינט איבסל איבער די מערכה ביי מענדלסאן, און קען די מערכה יעצט און פארשטייט דער מרחק ממזרח למערב צוויישן די צוויי, וואס דארט איז פה אחד כולם מודים אז די פראבלעם איז געווען דער מחבר א זאך וואס איז בכלל נישט שייך דא, און אפילו אויף די זאכן וואס מהאט געזוכט און געטראפן ביי אים קען מען בכלל נישט צוגלייכן, ממילא פארשטייט מען אז די ״מחמיר״ זיין דא איז בכלל נישט צו פארשמירן, נאר צו בארואיגן דעם אש המחלוקת (צו סוועט העלפן, מיין דעה איז אז נישט...)
איך שרייב נישט אז די לעצטע איז מחמיר ווייל איך פערזענליך וויל אזוי, נאר ווייל די לעצטע איז אין פאקט מער מחמיר, צי אונז ווילן אזוי צי נישט!! ס'איז ביז יעצט געווען א יש למנוע, און סאיז יעצט געווארן אין ללמוד ואין להחזיקו ואין למכרו.
איך האב קיינמאל נישט געזאגט אז דאס טוישט עפעס אויפן מחבר אליין ח"ו, אדרבא איך האב געזאגט אז ווען די געטוישטע וועט האבן די הסכמה פון די עדה וועט די נאסע-לאלעך פון די מחבר אראפקריכן...
צו זיין גענצליך אויפריכטיג איך האב איינמאל געברענגט, אז ס'איז דא א מקום צו זאגן אז מיטן נישט איבער זאגן קיין שום שבח אויפן מחבר, און נאר רעדן נעגעטיוו אויפן חומש, קען מען טייטשן אז ס'איז געווען דא א כונה. און די זעלבע תגובה ברענג איך אז ס'איז נישט דא א הכרע אויף קיין שום צד, ווייל מ'דארף נישט יעדע מאל איבערזאגן
( הגם איך האלט אז אויב האט מען גענומען די מיה ארויסצוקומען מיט נאך א צעטיל און די בליק אויפן מחבר האט זיך נישט געטוישט, וואלט עס געדארפט זיין נישט נאר קעגען דעם חומש נאר אויך בעד דעם מחבר ....אבער איך בין דן לכף זכות אז ווי דו זאגסט אז מ'האט דא געוואלט בארואיגן צו דאס גלייכן, אונז האפן אז די נייע וועט האבן א שיינע הסכמה און וועט נאכאמאל ארויסברענגען שבח המחבר-מחברים להחזיר כבוד ת"ח למקומם)
דברים כדורבנות. אין אזא פאל וועט מען דארפן לאזן דעם כביכול אליינס זאל זין אננעמען פאר כבוד תורתו, די אלע מכפישים ומלעיזים וועלן באקומען זייערס ביום המיועד, על דאטפת אטפוך וועט מקוים ווערן ללא שום ספק - סאיז נאר א שאלה פון ווען און וויאזוי לאלוקים פתרונים.
וכבר ידוע, אז צווי גרויסע אידן וואס האבן פארפירט די הערשטע שארף אקעגן דעם חומש, [איינער פון אר"י און דער צווייטער פון אמריקה], האבן דעם לעצטן יאר זיך געפלאגט מיט א ביטערע מחלה. אין אנו מחשבין חשבונות שמים, אבער איך האף אז מ'מעג שרייבן וואס אונזערע פליישיגע אוייגן זעהן.
דברים כדורבנות. אין אזא פאל וועט מען דארפן לאזן דעם כביכול אליינס זאל זין אננעמען פאר כבוד תורתו, די אלע מכפישים ומלעיזים וועלן באקומען זייערס ביום המיועד, על דאטפת אטפוך וועט מקוים ווערן ללא שום ספק - סאיז נאר א שאלה פון ווען און וויאזוי לאלוקים פתרונים.
וכבר ידוע, אז צווי גרויסע אידן וואס האבן פארפירט די הערשטע שארף אקעגן דעם חומש, [איינער פון אר"י און דער צווייטער פון אמריקה], האבן דעם לעצטן יאר זיך געפלאגט מיט א ביטערע מחלה. אין אנו מחשבין חשבונות שמים, אבער איך האף אז מ'מעג שרייבן וואס אונזערע פליישיגע אוייגן זעהן.
איך האב אין דעם אשכול נאכנישט געשריבן און איך פלאן נישט ווייטער אבער ביטע סטאפ מיט די נאנסענס.
אויב קען מען א איד וועלכע פלאגט זיך מיט סיי וואס איבערהויפט מיט די ביטערע מחלה הידועה דאן נעמט ארויס א תילימ'ל מתפלל צו זיין פאר זיי און מ' לייגט צי זייערע נעמען צו רפאנו ביי שמ"ע און ביי די יהי רצון פון תהילים.
מ'האט נישט געזען ביי ערליכע אידן דן צו זיין אויף א איד'ס אינדיווידועלע צרה פארוואס דאס איז געקומען, נאר ביי א צרת הכלל טוט מען דאס און אויך נאר די גדולי הדור.
דברים כדורבנות. אין אזא פאל וועט מען דארפן לאזן דעם כביכול אליינס זאל זין אננעמען פאר כבוד תורתו, די אלע מכפישים ומלעיזים וועלן באקומען זייערס ביום המיועד, על דאטפת אטפוך וועט מקוים ווערן ללא שום ספק - סאיז נאר א שאלה פון ווען און וויאזוי לאלוקים פתרונים.
וכבר ידוע, אז צווי גרויסע אידן וואס האבן פארפירט די הערשטע שארף אקעגן דעם חומש, [איינער פון אר"י און דער צווייטער פון אמריקה], האבן דעם לעצטן יאר זיך געפלאגט מיט א ביטערע מחלה. אין אנו מחשבין חשבונות שמים, אבער איך האף אז מ'מעג שרייבן וואס אונזערע פליישיגע אוייגן זעהן.
איך האב אין דעם אשכול נאכנישט געשריבן און איך פלאן נישט ווייטער אבער ביטע סטאפ מיט די נאנסענס.
אויב קען מען א איד וועלכע פלאגט זיך מיט סיי וואס איבערהויפט מיט די ביטערע מחלה הידועה דאן נעמט ארויס א תילימ'ל מתפלל צו זיין פאר זיי און מ' לייגט צי זייערע נעמען צו רפאנו ביי שמ"ע און ביי די יהי רצון פון תהילים.
מ'האט נישט געזען ביי ערליכע אידן דן צו זיין אויף א איד'ס אינדיווידועלע צרה פארוואס דאס איז געקומען, נאר ביי א צרת הכלל טוט מען דאס און אויך נאר די גדולי הדור.
ומי שאמר לעולמו די יאמר לצרותינו די.
ס'איז באקאנט וואס ציעשנוב'ער רב שליט"א פארציילט בשם הרה"ק ר' הערשעלע ספינקער זצ"ל.
דברים כדורבנות. אין אזא פאל וועט מען דארפן לאזן דעם כביכול אליינס זאל זין אננעמען פאר כבוד תורתו, די אלע מכפישים ומלעיזים וועלן באקומען זייערס ביום המיועד, על דאטפת אטפוך וועט מקוים ווערן ללא שום ספק - סאיז נאר א שאלה פון ווען און וויאזוי לאלוקים פתרונים.
וכבר ידוע, אז צווי גרויסע אידן וואס האבן פארפירט די הערשטע שארף אקעגן דעם חומש, [איינער פון אר"י און דער צווייטער פון אמריקה], האבן דעם לעצטן יאר זיך געפלאגט מיט א ביטערע מחלה. אין אנו מחשבין חשבונות שמים, אבער איך האף אז מ'מעג שרייבן וואס אונזערע פליישיגע אוייגן זעהן.
איך האב אין דעם אשכול נאכנישט געשריבן און איך פלאן נישט ווייטער אבער ביטע סטאפ מיט די נאנסענס.
אויב קען מען א איד וועלכע פלאגט זיך מיט סיי וואס איבערהויפט מיט די ביטערע מחלה הידועה דאן נעמט ארויס א תילימ'ל מתפלל צו זיין פאר זיי און מ' לייגט צי זייערע נעמען צו רפאנו ביי שמ"ע און ביי די יהי רצון פון תהילים.
מ'האט נישט געזען ביי ערליכע אידן דן צו זיין אויף א איד'ס אינדיווידועלע צרה פארוואס דאס איז געקומען, נאר ביי א צרת הכלל טוט מען דאס און אויך נאר די גדולי הדור.
ומי שאמר לעולמו די יאמר לצרותינו די.
ס'איז באקאנט וואס ציעשנוב'ער רב שליט"א פארציילט בשם הרה"ק ר' הערשעלע ספינקער זצ"ל.