farshlufen האט געשריבן:
דער פסוק ''אתה אל ראי כי אמרה הגם הלום ראיתי אחרי רואי'' טייטשט דער רד''ק אין די שרשים שרש ראה אפ זייער אינטערעסאנט וז''ל:
ובקמ''ץ חט''ף: אתה א-ל ראי, כלומר א-ל ראות אתה, שיוכל אדם לראותך. כי אמרה הגם הלום ראיתי: כלומר בזה הכירה שהי' מלאך, כי בעוד שהי' מדבר עמה נעלם מעיני' ולא ראתהו, וזהו פירוש הגם הלום ראיתי, כלומר שלא ראיתי אחריו דבר כשנפרד ממני כדרך העולם שיראה אחר שנפרד ממנו עד שיהא רחוק ויתעלם מעיניו. אחרי ראי: רואה אותי רצה לומר הנראה אלי וראה אותי בעניי.
וגם הלום ראיתי, בפירוש רד"ק עה"ת:
(יג) ותקרא, קראה אותו אל ראי , שאמרה כנגדו אחר הפרד שנפרד ממנה אתה אל ראי ,כי מתחלה היתה חושבת שהוא אדם, שלא היתה חושבת שיוכל אדם לראות מלאך, כמו שאמר מנוח: מות נמות כי אלהים ראינו (שופטים י״ג כ״ב) וכיון שראתה שנפרד ממנה כרגע ולא ראתה אותו עוד, ידעה שהוא מלאך ואמרה מלאך הראות ראיתי בלומר מלאך שיוכל אדם לראותו. ראי בשקל עני (איכה ג׳) דמי (תהלים פ״ג) צרי(ברא׳ מ״ג) כי אמרה , אמרה בלבבה, בזה אני מכרת ויודעת שהוא מלאך כי אדם משנפרד מאחר רואהו אחריו כפי השגת עינו אבל אני לא ראיתי אפילו הלום, במקומי לא ראיתי אחריו כשנפרד ממני זה שראיתי, כלומר זה שנגלה אלי, ואני ראיתי אותו וכרגע נכסה ממניבמקומי אין זה כי אם מלאך ראי, ראה אותי:
דאע"ג דכבר למד הרבה פעמים כל התורה והמצות, מ"מ כשיגיע המועד חייב לשאול ולדרוש בהלכות כל מועד ומועד בזמנו [ב"ח]
איך_הער האט געשריבן:
ביים מעביר סדרה זיין איז מיר שווער געווארן דארט ווי ס'שטייט אין פסוק ויקחו את כל רכוש סדום ועמורה וילכו, און נאכדעם נאך א פסוק ויקחו את לוט וכו' וילכו, לכאורה וואס איז די צוויי מאל עקסטער וילכו, ביים ליינען ווען איך האב איבער געזאגט די אויבערשטע ווארט פאר איינעם איז מיר בייגעפאלן אז מיט דעם ווערט אויך פארענטפערט, מיין נייע קשיא, אז ס'איז געווען אן עקסטערע וילכו איינס פון די מלחמה סטראטעגיע, וואס איז געווען אויף סדום בכלליות, און איינס עקסטער פון נמרוד'ס סטראטעגיע פון כאפן לוט.
עפעס איז דא אומפארשטאנדיג געווארן ביים צוזאמשטעלן אדער צוטיילן אשכולות, איך-הער באציהט זיך צו עפעס א אויבערשטע ווארט וואס עקזיסטירט נישט. -- נאכן איבערליינען דעם גאנצן אשכול זעה איך אז עס פעלן בעוה"ר אסאך תגובות (דורך בני היכלא'ס מעקער) און דאס שטערט דעם הבנה און דעם המשך.
מיר בעטן שטענדיג אז דער אויבערשטער זאל אונז שפייזן און מיר זאלן נישט דארפן צוקומען צו אנדערע מענטשן, אזוי זאגן מיר ביים בענטשן "ונא אל תצריכינו ה' אלוקנו לא לידי מתנת בשר ודם, כי אם לידך המלאה הפתיחה הקדושה והרחבה", אז בלויז דער אויבערשטער זאל אונז שפייזן מיט א ברייטער האנט.
בפשטות איז פשט אז מיר זאלן נישט דארפן צוקוקמען צו מתנות פון מענטשן, און דאס איז אין צוזאמענהאנג פונעם פסוק "שונא מתנות יחיה" - נישט צוקומען צו יענעמ'ס טובות, נאר זיך פארלאזן בלויז אויפן באשעפער.
נאך די מעשה מיט די מלחמה צווישן די פיר און די פינף קעניגן, האבן די מלכים געוואלט באצאלן אברהם אבער ער האט געענטפערט "הרימותי ידי אל ה', אם מחוט עד שרוך נעל אקח מכם, ולא תאמר אני העשרתי את אברם". רש"י צעלייגט עס דארט זייער שיין, אז וויבאלד דער אויבערשטער האט צוגעזאגט פאר אברהם עשירות, האט ער עס נישט געוואלט באקומען פון די מלכים נאר פונעם באשעפער אליין, אן די הילף פון א בשר ודם.
אצינד לאמיר אריינקלערן וואס דא האט פאסירט; די פינף קעניגן זענען געשטאנען באזיגט פון קדרלאומר'ס מיטליטער, זיי זענען געווען צוהאקט און צושלאגן, מלך אמורה איז איינגעזונקען געווארן אין ליים און דער מלך סדום איז ארויס פון דארט שיעור מיטן לעבן, דאס גאנצע לאנד איז גענומען געווארן אין געפענגעניש און די פארמעגנס איז אריבער צו קדרלאומר. אז די פינף לענדער זאלן צוריק עקזיסטירן איז קיין רעדע נישט געווען, בקיצור; צוהאקט און צוזעצט. אצינד איז געקומען אברהם און געראטעוועט דער מצב, ער האט צוזאמענגענומען זיינע קנעכט און זיך ארויסגעלאזט אויף אן אקציע, ער איז דערפאר אויפגעווען א נאכט און אנעפירט מיט א גאנצע אפעראט ווי אזוי זיי בייצוקומען, לויט רש"י 'ויחלק להם לילה', איז דאס געווען אן אויספלאנירטע אקציע, וואו יעדער האט זיך צוטיילט צו א צווייטער ריכטונג אז מען זאל קענען ארייננארן אין זאק אלע מלכים, בקיצור; אברהם האט געארבעט א נאכט, און צוזאמען מיט זיינע מענטשן געטאן א גוטן דזשאב.
נו, עס קומט צו באצאלן, אבער אברהם זאגט 'לא', איך נעם נישט קיין געלט פאר מיינע דזשאבס, ווייל נאר דער אויבערשטער וועט מיר רייך מאכן און נישט קיין בשר ודם.
לאמיר אבער זען פון וואו האט אברהם יא באקומען געלט: פון פרעה, על דבר שרי, דער מדרש ברענגט אז אלע מלכים און שרים האבן כסדר געשיקט מתנות צו אברהם. פון דארט האט אברהם געהאט עשירות.
קומט אויס אז אברהמ'ס אידילאגיע איז געווען אזוי; געלט פאר מיינע ארבעט - דאס נישט, ווייל דאס איז וואס מענטשן באצאלן מיר דערפאר וואס איך האב געטאן ארבעט פאר זיי, און איך וועל באקומען מיינ'ס פונעם באשעפער. געלט וואס מענטשן גיבן סתם אזוי אלס מתנות - דאס יא, ווייל דאס ווייזט אז דער באשעפער שיקט עס אליין, אן דעם וואס מענטשן זאלן מיר באצאלן אויף דאס וואס איך האב געטאן פאר זיי.
האמיר דא א נייעם פשט אין "כי אם לידך המלאה הפתיחה הקדושה והרחבה".
מיינע ווערטער זענען להערה בעלמה, און לאמיר הערן וואס דער עולם האט צו זאגן...
כ'על דיר זאגן דעם אמת, איך האב מורא פון די טייטש חמשים, עס ליגט מיר נאך אין די ביינער ווי דער טאטע ז"ל האט מיר פארהערט חימוש-מיט-רש"י פון א בית-יהודה חימוש, און ווען איך האב געטייטש "כי" - "ווייל", האב איך געכאפט א זעץ פון אונטן... "אין חימוש שטייט "ווארום" פלעגט דער פאטער שרייען... זינט דעמאלס וויל איך מער נישט אריינקוקן אן די עברי טייטש...
קרעמער האט געשריבן:
נאך עפעס שווער?
יא, צוויי זאכן:
א) פון וואו האט אברהם אבינו געלעבט? - ער איז דאך געווען א איד אן עושר, נישט אזוי?
ב) איך ווייס נישט צי איך בין גערעכט מיט מיין קומענדיגע שאלה, איך זאג נאר מהרהורי לבי און ווער עס האט עפעס מגיב צו זיין אדער ענטפערן אין וועלקאם.
שטעלט אייך פאר אז מען דערציילט אייך אויף אן אדם-גדול אז ער איז נישט נהנה פון איינעם וואס איז מחלל שבת, נאר אלעס וואס ער באקומט פון פרייע אידן שיקט ער צו איינעם פון זיינע קינדער וואס איז נעבעך אפגעפארן און היט נישט קיין אידישקייט.
וישקול אברהם לעפרן את הכסף אשר דבר באזני בני חת ארבע מאות שקל כסף עובר לסוחר (כג, טז). נראה לבאר הטעם שנתן לו ארבע מאות שקל כסף, דעפ"י זה יעלה שכר קבר שרה אלף כסף שקבל אברהם מאבימלך עבור שרה כמו שכתוב (בראשית כ, טז). דהנה כתב רש"י (בראשית כג, ב) בקרית ארבע על שם ד' זוגות שנקברו שם איש ואשתו, אדם וחוה, אברהם ושרה, יצחק ורבקה, יעקב ולאה. א"כ כאשר נתן אברהם ארבע מאות שקל עולה שכר קבר אחד חמישים שקלים, ובקידושין (יא.) אמר רב יהודה אמר רב אסי כל כסף האמור בתורה כסף צורי. ופירש"י (ד"ה כל כסף) דמעה הוא מטבע הפחותה שבצורי, עיי"ש. וכתיב עשרים גרה השקל (שמות ל, יג), נמצא דאלף כסף הוא חמישים שקלים. א"כ מכוון ממש דאלף כסף של אבימלך היו לשכר קבר שרה וזה פשוט.
די קשיא פארוואס אברהם האט יא גענומען פון פרעה און נישט געוואלט נעמען פון מלך סדום, האב איך געזעהן און העמק דבר פון נצי"ב. ער ענטפערט אז די חילוק איז געווען וויא אזוי זיי האבען אוהם געגבען. פרעה האט אוהם געגעבען ווייל ער האט אוהם געוואלט מפייס זיין איבער שרה. מלך סדום אבער, זיין כונה איז נישט געווען אלס מכיר טובה זיין צו אברהם פאר ראטעווען דער רכוש מיט די מענטשען ביי דו מלחמה. נאר ער האט זיך געוואלט גרויס האלטען אז ער האט געגעבען מתנות פאר אברהם און אברהם האט עס צוגענומען. דא האט שוין אברהם נישט געוואלט נעמען און ער האט געזאגט פארען מלך סדום, "ולא תאמר אני העשרתי את אברם" פון די ווערטער קען מען זעהן וואס דער כונה פונעם מלך סדום איז געווען.
אלס ראיה צו מיין פשט, איז כדאי אראפצוברענגען רש"י אויף אמרי נא אחותי את... למען יוטב לי בעבורך: זאגט אויף דעם רש"י "יתנו לי מתנות" - איז פשט אז אברהם האט גענומען מתנות פון אנדערע, אבער פון מלך סדום האט ער נישט געוואלט כדלעיל....
דער משכיל לדוד (א פריערדיגע פירוש אויף רש"י) פרעגט שוין די קשיא פארוואס פון פרעה האט ער יא גענומען און פון מלך סדום נישט, און ער מאכט א חילוק צווישן ארץ ישראל און חוץ לארץ, אין א"י האט אברהם נישט געוואלט נעמען ווייל ער האט געווארט אויף די ברכה פון השי"ת ואברכך בממון און נישט געוואלט דאס זאל קומען במתנה פון א גוי, אבער פון פרעה וואס האט געוואוינט אין חו"ל האט ער יא גענומען, ווייל די ברכה פון ואברכך איז נאר געווען אויף א"י.
עס איז לאו דוקא פארבינדן מיט פרשת לך, אבער אין פרשת לך געפונען מיר אז מען האט געטוישט די נעמען פון אברהם ושרה, איז מיר בייגעפאלן צו פרעגן וואס איז דער דין פון די כתובה, צי דארף מען איבערשרייבן די כתובה ווען מען טוישט איינעם דעם נאמען?
דאס איז דאך נוגע למעשה, ווייל ביי א חולה ל"ע גיבט מען אמאל צו א פרישן נאמען, דארף דאס ווערן פארצייכנט אויף די כתובה?
כמדומה שנחלקו בזה אחרוני זמנינו. מנחת יצחק האט דאך א פיינעם מפתח, האב איךדאסגעטראפן.
היודע כל החכמות אם אינואוהב החכמהאינו חכם אלא טפש הוא, אחר שאינו אוהב, כי היא הדעת. אך האוהב אותה ומתאוה אלי' אע"פ שאינו יודע כלום הרי"ז נקרא חכם, שעכ"פ תשיג אל החכמה האמיתית ודעת אלקים תמצא. (רבינו יונה אבות רפ"ד)
בנוגע די שאלה פארוואס אברהם האט נישט געוואלט נעמען פון מלך סדום עי' באור החיים הקדוש אז דער מלך סדום האט בכלל נישט געוואלט גיבן דאס געלט פאר אברהם, ער האט געהאלטן אז דאס געלט קומט זיך אים באמת, נאר נאכדעם וואס ער האט געזעהן אז אברהם גיבט מעשר פונעם געלט פאר שם, האט ער אפגעלערנט אז אברהם פארשטייט די געלט איז זיינס, האט ער אים געבעטן, האלט דיר דאס געלט, אבער כאטש די מענטשן גיב מיר צוריק...
אויף דעם האט אים אברהם געענטפערט, איך דארף נישט דיינס, דו האלטסט אז ס'איז דיינס, האלט דיך דערמיט, איך קען אבער נאר מוותר זיין אויף מיין אייגן חלק, אויף די חלק וואס איך בין געווארן מחויב במעשר קען איך נישט מוותר זיין.
עיי''ש פארוואס מלכי צדק האט ארויסגעברענגט לחם ויין פאר אברהם, איז אזוי, דער מלך סדום האט צוגעגרייט א מעכטיגע סעודת הודי' נאכן איבערלעבן די מלחמה, האט ער אבער געוואוסט אז אברהם וועט נישט עסן קיין פת עכו''ם אסער טרינקען יין נסך, האט ער אונטערגעשטעלט אז דער זיידע שם זאל אים ברענגען מיט א פארלעסליכן הכשר אזוי אז אויך אברהם זאל הנאה האבן...
ולענ"ד היה נראה, אז באמת דער פרשת דרכים פרעגט לפי הרמב"ן אז אסרהם האט חוטא געווען מיט דעם וואס ער איז געגנגען קיין מצרים, פרעגט דער פרשת דרכים וויאזוי האט ער באקימען שכר אויף א חטא.
נאר באמת קאן מען זאגען אז די געלט וואס ער האט באקימען איז נישט געווען קיין שכר אדרבה סאיז געווען געלט פון רשעים וואס איז מעכב און עבודת ה' והא ראיה אז לויט האט דאן זיך אפגעטיילט פון אברהם, און אברהם אליינס האט זיך געדארפט מוטשענען צו קאנען אנגיין מיט זיין עבודת הקודש כבראשונה, אז דער פסוק צייכענט עס אן.
ואולי פון דעם גופא האט ער זיך געלערנט נישט צו נעמען פון סדום, ויש לעיין.
נאך אזא וואך געדענקט נאך איינער וועלעכע סדרה ס'גייט?....
מיללער האט געשריבן:
ע"פ פשוטת נ"ל לתרץ קושיתך ר' יעקב אליהו, שהמצרים לא פחדו כלל מהאיסור (כמו שנא' במקו"א רק אין יראת אלקים במקום הזה והרגונו) רק משום שירצו להביאה אל המלך ואין זה כבוד המלכות לבעול אשת אחר ע"כ יהרגו אותו, ויאמרו להמלך שהיא פנויה, כנלפע"ד.
אבל מה שקשה לי, אם חשב אאע"ה שיאנסו אותה ויהרגו אותו, ומשום שלא רצה שיהרגוהו יאמר להם שאחותו היא, הא ע"י זה יעבור שרה איסור אשת איש (הגם שלפי מה שכ' התוס' במגילה שקרקע עולם היא לא קשה מידי אולם הכלי חמדה שהבאת לא מתאים לזה) לכאורה מוטב שימסור עצמו להריגה ואל תעבור שרה באסור גילוי עריות.
ואם לחשך לומר, שאין אנו מצווין במסירת נפש כדי שאחר לא יעבור על אחד משלש עבירות ממילא לא היה אברהם צריך למסור עצמו להריגה, אבל קשה האיך רצה ששרה תשקר שאחותו היא באופן שע"י זה תיאנס לעבור על איסור אשת איש. וצ"ע
תודה להרב בראך שליט"א על תרומתו הן בהעולם היהודי והן בקרטשמתינו, ברח דודי!
די ספרי דרוש זענען אסאך פארנומען מיט די קושיא, און אלע ברענגען דעם רבינו בחיי אין פרשת וירא וואס ברענגט פון רבינו חננאל אז ווען אברהם איז געקומען קיין גרר צו אבימלך האט ער גע'גט שרה נאר די גירושין איז נישט געווען גוט ווייל ס'געווען מחמת אונס יעו"ש, אסאך זענען פארנומען מסביר צו זיין פארוואס דער אברהם האט עס נאר געטון ביי גרר און נישט ביי מצרים, אבער באמת אין זית רענן פונעם מג"א אויף פרשת בשלח אויף דעם וואס שטייט דארט אין מכילתא אברהם ירד למצרים וגדר עצמו מן הערוה, פרעגט ער בשלמא שרה אבער וואו זעהט מען ביי אברהם אז גדר עצמו מן הערוה, ברענגט ער דעם רבינו בחיי און ער זאגט אז אויב ער האט איר מגרש געווען האט ער דאך נישט געוואוינט מיט איר די גאנצע צייט איז אין לך גדר ערוה גדול מזה יעו"ש, עכ"פ האט ער געלערנט אז דא איז אויך אזוי געווען, און בעצם אין תפארת יהונתן זאגט ער אויך אזוי און ער לערנט עס אריין אין אמרו נא אחותי את אז ביי א בן נח מיט די עצם זאגן איך בין נישט דיין מאן ווערט זי מגורשת, וראה עוד במשך חכמה ובכתב סופר.
אין כסף נבחר ברענגט ער דעם רבינו בחיי און ער פרעגט פארוואס האט עס אברהם נישט דא געטון און ער האט א גאנצע דרוש אויף דעם, בתוך הדברים ברענגט ער פון רקנטי אז 'קודם שנימול אברהם לא בא על שרה', דאס איז א מורא'דיגע חידוש און לכאורה איז עס זייער שווער פון די פסוקים 'ושרי אשת אברם לא ילדה לו' 'הנה נא עצרני ה' מלדת' וכדו' וצ"ע.
נאך אן אינטרעסאנטע קושיא איז מיר שווער געווארן, די גמרא אין מס' קידושין דף יג: מוטשעט זיך ארום מיט א מקור אז מיתת הבעל איז מתיר די פרוי צו גיין חתונה האבן, די גמרא טענה'ט אז אפילו די איסור אשת איש גייט אראפ ווי מען זעהט ביי אלמנה לכה"ג, אבער אפשר בלייבט אן עשה, לכאורה קען מען דאך עס ארויסלערנען פון דא אז אברהם האט מורא געהאט אז די מצריים וועלן אים הרג'נען כדי עס זאל נישט זיין קיין איסור אשת איש, זעהט מען דאך אז איינמאל די מאן לעבט נישט איז שוין נישט דא קיין איסור, חוץ אז מ'וועט זאגן אז די עשה איז נאר דא ביי א ישראל און נישט ביי א בן נח, לכאורה ווענדט זיך עס אין רש"י און תוס' דארט יעו"ש (און אפילו אזוי קען מען פרעגן פאר די גמרא ברענגט אלמנה לכה"ג, קען דאך די גמרא ברענגען פון דא) און בפרט אויף די שיטה פון פנ"י דארטן אז ביי א בן נח איז בכלל נישט דא די היתר פון מיתת הבעל, איז גאר שווער, (די פנ"י איז סתם אזוי שווער אבער די קושיא האב איך נאכנישט געזעהן פרעגן) חוץ אז מען וועט זאגן אזוי ווי הרב מיללער וויל זאגן אז זיי איז נישט אנגעגאנגען די איסור אשת איש נאר אלס כבוד פארן מלך, אבער די פשטות'דיגע מהלך איז נישט אזוי.
מיללער האט געשריבן:
לענינינו, בני היכלא, דער כתב סופר איז אביסל שווער, ווייל ביי פיקוח נפש איז דא א לאו פון לא תעמוד על דם רעך איעדער איד איז מחויב מציל צו זיין אן אנדערן אפי' ווען ער דארף דערוועגן עובר זיין על אחת מכל איסורין שבתורה, משא"כ דא ביי אברהם איז פונקט פארקערט אפי' מיט'ן זאגן אחותי את וועט זי מציל זיין אברהם פון מיתה, צו דער זעלבער צייט וועט זי אבער עובר זיין אויף איינס פון די דריי עבירות וואס מ'דארף זיך מוסר נפש זיין דערויף ונמצא שתדחה נפשה מפני נפשו, וואס אויף אזא פאל זאגט די גמרא מאי חזית דדמא דידך סומקא מדחברך.
ווי דערמאנט שוין אויבן האט שרה נישט עובר געווען וועגן זי איז קרקע עולם, אבער בעצם איז דאס א גרויסע מחלוקת, דער מהרי"ק שורש קסז און דער שבות יעקב האלטן אז מען מעג עובר זיין אויף גילו עריות כדי מציל צו זיין א צווייטען, און זיי ברענגען א ראי' פון אסתר, דער נוב"י קריגט אויף דעם און האלט אז פון אסתר איז נישט קיין ראי' ווייל עס איז געווען הצלת כלל ישראל, קען זיין אז דא הייסט עס אויך הצלת כלל ישראל ווייל פון אברהם האט דאך געמוזט ארויסקומען דאס אידישע פאלק.
