וואו איז מאראל פארשוואונדן?
מיר לעבן אין א אומזיכערע וועלט. א וועלט פון פארברעכן, אוממאראל און הפקרות. גוים איבער דער וועלט זענען קיינמאל נישט געווען באקאנט אלס ספעציעל אויסגעארבעטע מענטשן, אבער אין די פארגאנגענע פאר דורות איז דער גוי'שער גאס געפאלן מיט צענדליגע שטאפלען, און דער כלל איז דאך אז אזויווי עס גוי'שט זיך אזוי אידישט זיך. איז דעריבער, כדי מיר זאלן זיין אומשטאנד נישט צו ווערן נשפע פונעם גייסט פון אוממאראל וואס הערשט אין די גאס, לוינט זיך אפשר צו כאפן א בליק איבער וואס עס האט גורם געווען די שרעקליכע ירידה.
אבער צום ערשט דארפן מיר אריינקריכן אין אן אלטע דעבאטע וועלכע איז א הויפט טעמע אין פילאזאפיע. נעמליך, וויאזוי ערקלערט מען בכלל דעם באגריף פון מאראל, אן א גאט?
מיר אידן האבן די גליק צו לעבן אין א וועלט מיט א גאט, וואו מאראל און יוסטיץ ווערן באשטימט דורך א העכערע אויטאריטעט, וואס ער שענקט דעם באדייט פאר גוט אדער שלעכט. דער גאט איז דער מקור פון א געוויסער ארדנונג, און עס איז קלאר ביי די אונטערטאנען וויאזוי מען דארף זיך פירן.
דערקעגן, ביי די גוים, וועלכע לעבן אין א וועלט אן א גאט, קען מען - אויפ'ן ערשטן בליק - מיינען אז דער גאנצער קאנצעפט פון מאראל און יוסטיץ עקזיסטירט נישט. פארוואס זאל מען האלטן אז געוויסע מעשים זענען ריכטיג אדער אומריכטיג? ווער שטעלט די גרעניצן פאר אונזערע אקטן? און אויף וואס קענען מיר זיך דען שטיצן צו באשטימען וואס מיינט יושר, גערעכטיגקייט און גוטסקייט?
אבער דער פאקט איז, אז מאראל און יושר איז א וויכטיגער טייל פונעם מענטשהייט, אפילו אינעם אטעאיסטישן געמיינדע. און דעריבער שטעלט זיך די שאלה: פון וואו שטאמען די געזעצן פון מאראל? ווער האט זיי באשטימט? און פארוואס האט ער זיי באשטימט?
אסאך פילאזאפן טענה'ן אז מאראל קען פשוט זיין א פראדוקט פון געזעלשאפט. דאס הייסט, אז עס איז נישט פארהאן קיין אבסאלוטע תורה שלימה איבער וואס הייסט ריכטיג אדער נישט. נאר דער מענטשהייט האט בסך הכל איינגעשטימט אינאיינעם זיך צו פירן לויט געוויסע געזעצן, און אוממאראליש איז ווער עס ברעכט די געזעצן.
אבער אויב מען האלט טאקע אז מאראל און יוסטיץ זענען בלויז א סאציאלע אפמאך, דאן שטעלט זיך א שווערע פראגע: פארוואס ווערן מענטשן באשולדיגט אין שלעכטע מעשים, וואס זייער סאציאלע צירקל האט באשלאסן אז עס איז נישט אזוי שלעכט? א קלארע ביישפיל דערפון איז דער נירענבורג געריכט נאכ'ן צווייטן וועלט מלחמה, וואו די נאציס ימ"ש זענען געשטעלט געווארן צום משפט אויף זייערע גרויזאמע טאהטן. די נאצישע פארטיי האט דאך געשטעלט געזעצן וואס האבן געמאכט אט די אקטן 'לעגאל'! און אויב איז מאראל בלויז א פראדוקט פון א געזעלשאפטליכע אפמאך, וואלט מען געדארפט אנערקענען אז די נאציס האבן בלויז געטוהן וואס זיי האבן געהאלטן פאר 'ריכטיג' לויט זייער אייגענע אפמאך!
די נירענבורג פראצעסן האבן אבער אנגענומען א גאנץ אנדערן מהלך, אנקלאגנדיג אפילו נידריג ראנגיגע אפיצירן וואס האבן בסך הכל אויסגעפאלגט די געזעצן פון זייערע אויבערהארן. זיי האבן באזירט די קלאגעס אויף עפעס א העכערע, אינטערנאציאנאלע סטאנדארט, וואס יעדע מענטש - אפגעזען אין וואספארא געזעלשאפט ער לעבט - איז פארפליכטעט דערצו. די נאציס זענען באשולדיגט געווארן, נישט ווייל זיי האבן געבראכן געזעצן, נאר ווייל זיי האבן אדורכגעפירט שרעקליכע מעשים וואס זענען א פארברעך לויט דעם באזע פון מענטשליכע מאראל.
דאס ווייזט אז אפילו ווען א געזעלשאפט מאכט א באשטימטע אפמאך בנוגע זייערע אייגענע מאראלישע פרינציפן, איז פארט פארהאן עפעס א ברייטערע באגריף פון רעכט און אומרעכט. די נירענבורג פראצעסן זענען געווען א קלארע דעקלאראציע: עס איז נישט גענוג צו זאגן אז מאראל און יוסטיץ זענען נאר א פראדוקט פון צייטווייליגע סאציאלע אפמאכן. נאר עס איז פארהאן א טיפערע באדייט פון יושר, וואס מענטשן קענען נישט סתם אזוי אפשטויסן אדער ארומטוישן לויט זייער אייגענע אגענדע.
א צווייטער פאפולערע הסבר אויף מאראל אן א גאט, איז דאס וואס פילאזאפן רופן "מאראלישע אינטואיציעס", וואס איז באזירט אויף וויאזוי מענטשן שפירן טיף אין זייער הארצן. דער טעאריע לויטעט אז יעדע מענטש פארמאגט א געבוירענע אינסטינקט און א שמעק פון וואס איז ריכטיג און וואס נישט, און דאס איז וואס פארמירט מאראל.
אבער אט דער צוגאנג - כאטש וואס עס ליגט גראדע אסאך אמת דערין - איז דאס בלויז מסביר 'וויאזוי' מיר ווייסן אז דער אקט איז ריכטיג, אבער איז נישט קיין הסבר 'פארוואס' דער אקט איז ריכטיג. און עס איז דא א גרויסער חילוק צווישן דער פראגע פון "וויאזוי" און "פארוואס."
ווען מיר רעדן איבער וויאזוי מיר פילן אדער ווייסן עפעס, באציען מיר זיך סך הכל צו אונזערע פרעזענליכע ערפארונגען און געפילן. אבער די פראגע 'פארוואס' עפעס איז ריכטיג, איז פיל טיפער דערפון. דער פאקט אז מיר שפירן אויף א געוויסע זאך אין א געוויסע וועג, מאכט עס נאכנישט פאר ריכטיג און אבסאלוט פאר אלע מענטשן. דאס קען זיין א רעלאטיווע געפיל, וואו אנדערע - מיט פארשידענארטיגע מאראלישע געדאנקען - קענען שפירן פונקט פארקערט, און מאן יימר אז אונזערע אינטואיציעס זענען בעסער ווי די אינטואיציעס פון א צווייטן?
עס זענען פארהאן אזעלכע וואס לייקענען אין דער אבסאלוטער באגריף פון מאראל, און באציען זיך דערצו אלס מאטריאליסטישע תקנה, אז מיר שטראפן דעם וואס איז עובר אויף מאראלישע פרינציפן - נישט ווייל עס 'קומט' אים א שטראף, נאר פשוט ווייל ער שטערט אונזער אוועקגעשטעלטע סטרוקטור פון לעבן, און מיר ווילן דערמיט אפהאלטן אים און אנדערע פון ווייטער שטערן דעם ארדנונג פונעם סיסטעם.
אבער אזא מהלך פארמאגט א גרונטליכע שוואכקייט. אויב מאראלישע שטראפן זענען נישט וועגן גערעכטיגקייט אדער יושר אליין, נאר בלויז כדי אויפצוהאלטן דעם געזעלשאפטליכן סדר, דאן פארוואס זאל דער יחיד באמת אכטונג געבן אויף די געזעצן? אויב מיר שטראפן פארברעכער בלויז כדי צו ראטעווען דעם סיסטעם, און נישט ווייל זיי פארדינען זיך באמת א שטראף, דאן ווערט מאראל א בלויזע שטעקן, א גוט אויסגעשטעלטע קעסטל וואס צוואונגט מענטשן זיך צו האלטן אין די ראמען בלויז ווייל עס העלפט די געזעלשאפט - נישט ווייל עס איז טאקע זייער פליכט.
אין אזא סיסטעם, אין פאל וואס מען קען זיך ווירקליך ארויסדרייען פון שטראף - צופאלט טאקע דער גאנצער מאראל, און מענטשן הייבן זיך אן פירן וויאזוי עס שמעקט זיי. עס איז דאך נישט פארהאן קיין אינערליכע חיוב פאר דעם מענטש צו טוהן דער ריכטיגער זאך, און אויב עס וועלן נישט זיין קיין שלעכטע קאנסוקווענצן פאר אים, כאפט ער דעם געלעגנהייט מיט ביידע הענט. מיר זענען אלע עדות צו דעם פענאמענאן.
אצינד קומען מיר צוריק צו אונזער ערשטע שמועס - וואס האט פאסירט אין די לעצטערע יארן, אז דער באדייט פון מאראל איז אזוי געפאלן, סיי צווישן דעם המון עם, און סיי ביי די אייגנטליכע געזעץ געבער?
די ערשטע ערקלערונג וואס קומט אויפ'ן געדאנק, איז דער אויפשטייג פון וויסנשאפט און סייענס.
אין די פרימיטיווע צייטן, ווען אימער א נאטורליכע ערשיינונג האט נישט געקענט ערקלערט ווערן מיט גלאטע סייענס, איז דאס צוגעשריבן געווארן צו א געטליכע האנט וואס שאפט איבערנאטוליכע וואונדער. און הגם דער צוגאנג איז דורכאויס פאלש - וויבאלד אפילו ווען א ערשיינונג קען יא ערקלערט ווערן דורך עפעס א געזעץ אין פיזיקס, מוז דאך בעל כרחך זיין איינער וואס האט געשאפן און פירט אויס דעם געזעץ - האט דאס פארט באוואויגן דעם מענטשהייט צו גלייבן אין א העכערע כוח וואס פירט די וועלט און ערווארט א מאראלישע אויפפירונג מצד זיינע באשעפענישן.
אבער וואס א יאר שפעטער, איז סייענס געווארן מער און מער סאפיסטיקירט, און זיך מער נישט 'גענויטיגט' אין א העכערע כוח צו ערקלערן די נאטורליכע ערשיינונגען. דאס האט געפירט אז ווייניגער און ווייניגער מענטשן גלייבן אין א העכערע כוח, און - לויט ווי מיר האבן פריער אויסגעשמועסט - פאלט דערביי אוועק דער גאנצער יסוד פון מאראל.
די צווייטע ערקלערונג איז ווארשיינליך די אנטוויקלונג פונעם טעכנאלאגישן געוועב און סאציאלע מידיא.
די כסדר'דיגע פארפלייצונג פון אלע סארט אינפארמאציע, דער קולטור-קוגל וואס שמעלצט צאם הונדערטער סעקטעס און גרופעס, העלפט אונז אפשר אויסברייטערן די ידעות און עפענען די קעפ, אבער צו די זעלבע צייט רויבט עס אוועק אונזערע פונדאמענטאלע געפילן און אינסטינקטן מיט וואס מיר זענען געבוירן געווארן.
א מענטש איז נישט קיין קאמפיוטער וועלכע ווערט דיקטירט דורך ריין לאגיק. מיר פארמאגן א רייכע נפש וועלכע זאפט איין אלעס וואס מיר זעען און הערן. און אויב מיר זעען און הערן אגאנצן טאג די טעאריעס, שיטות און לעבנסשטייגער פון אומצאליגע סארט ברואים, וועט אונז נישט קיין סך העלפן דאס וואס מיר פארשטייען אין אונזער מוח אז יענע זענען יא אדער נישט גערעכט אדער אויסגעהאלטן. די נפש ווערט צומישט און צו'חוש'ט פון אזא ראולער קאוסטער, און עס איז אוממעגליך דערנאך צו מאכן ריכטיגע באשלוסן.
דערמיט וועלן מיר זיך אפשטעלן דא, און ממשיך זיין אי"ה אין א קומענדיגע געלעגנהייט.
אבער צום ערשט דארפן מיר אריינקריכן אין אן אלטע דעבאטע וועלכע איז א הויפט טעמע אין פילאזאפיע. נעמליך, וויאזוי ערקלערט מען בכלל דעם באגריף פון מאראל, אן א גאט?
מיר אידן האבן די גליק צו לעבן אין א וועלט מיט א גאט, וואו מאראל און יוסטיץ ווערן באשטימט דורך א העכערע אויטאריטעט, וואס ער שענקט דעם באדייט פאר גוט אדער שלעכט. דער גאט איז דער מקור פון א געוויסער ארדנונג, און עס איז קלאר ביי די אונטערטאנען וויאזוי מען דארף זיך פירן.
דערקעגן, ביי די גוים, וועלכע לעבן אין א וועלט אן א גאט, קען מען - אויפ'ן ערשטן בליק - מיינען אז דער גאנצער קאנצעפט פון מאראל און יוסטיץ עקזיסטירט נישט. פארוואס זאל מען האלטן אז געוויסע מעשים זענען ריכטיג אדער אומריכטיג? ווער שטעלט די גרעניצן פאר אונזערע אקטן? און אויף וואס קענען מיר זיך דען שטיצן צו באשטימען וואס מיינט יושר, גערעכטיגקייט און גוטסקייט?
אבער דער פאקט איז, אז מאראל און יושר איז א וויכטיגער טייל פונעם מענטשהייט, אפילו אינעם אטעאיסטישן געמיינדע. און דעריבער שטעלט זיך די שאלה: פון וואו שטאמען די געזעצן פון מאראל? ווער האט זיי באשטימט? און פארוואס האט ער זיי באשטימט?
אסאך פילאזאפן טענה'ן אז מאראל קען פשוט זיין א פראדוקט פון געזעלשאפט. דאס הייסט, אז עס איז נישט פארהאן קיין אבסאלוטע תורה שלימה איבער וואס הייסט ריכטיג אדער נישט. נאר דער מענטשהייט האט בסך הכל איינגעשטימט אינאיינעם זיך צו פירן לויט געוויסע געזעצן, און אוממאראליש איז ווער עס ברעכט די געזעצן.
אבער אויב מען האלט טאקע אז מאראל און יוסטיץ זענען בלויז א סאציאלע אפמאך, דאן שטעלט זיך א שווערע פראגע: פארוואס ווערן מענטשן באשולדיגט אין שלעכטע מעשים, וואס זייער סאציאלע צירקל האט באשלאסן אז עס איז נישט אזוי שלעכט? א קלארע ביישפיל דערפון איז דער נירענבורג געריכט נאכ'ן צווייטן וועלט מלחמה, וואו די נאציס ימ"ש זענען געשטעלט געווארן צום משפט אויף זייערע גרויזאמע טאהטן. די נאצישע פארטיי האט דאך געשטעלט געזעצן וואס האבן געמאכט אט די אקטן 'לעגאל'! און אויב איז מאראל בלויז א פראדוקט פון א געזעלשאפטליכע אפמאך, וואלט מען געדארפט אנערקענען אז די נאציס האבן בלויז געטוהן וואס זיי האבן געהאלטן פאר 'ריכטיג' לויט זייער אייגענע אפמאך!
די נירענבורג פראצעסן האבן אבער אנגענומען א גאנץ אנדערן מהלך, אנקלאגנדיג אפילו נידריג ראנגיגע אפיצירן וואס האבן בסך הכל אויסגעפאלגט די געזעצן פון זייערע אויבערהארן. זיי האבן באזירט די קלאגעס אויף עפעס א העכערע, אינטערנאציאנאלע סטאנדארט, וואס יעדע מענטש - אפגעזען אין וואספארא געזעלשאפט ער לעבט - איז פארפליכטעט דערצו. די נאציס זענען באשולדיגט געווארן, נישט ווייל זיי האבן געבראכן געזעצן, נאר ווייל זיי האבן אדורכגעפירט שרעקליכע מעשים וואס זענען א פארברעך לויט דעם באזע פון מענטשליכע מאראל.
דאס ווייזט אז אפילו ווען א געזעלשאפט מאכט א באשטימטע אפמאך בנוגע זייערע אייגענע מאראלישע פרינציפן, איז פארט פארהאן עפעס א ברייטערע באגריף פון רעכט און אומרעכט. די נירענבורג פראצעסן זענען געווען א קלארע דעקלאראציע: עס איז נישט גענוג צו זאגן אז מאראל און יוסטיץ זענען נאר א פראדוקט פון צייטווייליגע סאציאלע אפמאכן. נאר עס איז פארהאן א טיפערע באדייט פון יושר, וואס מענטשן קענען נישט סתם אזוי אפשטויסן אדער ארומטוישן לויט זייער אייגענע אגענדע.
***
א צווייטער פאפולערע הסבר אויף מאראל אן א גאט, איז דאס וואס פילאזאפן רופן "מאראלישע אינטואיציעס", וואס איז באזירט אויף וויאזוי מענטשן שפירן טיף אין זייער הארצן. דער טעאריע לויטעט אז יעדע מענטש פארמאגט א געבוירענע אינסטינקט און א שמעק פון וואס איז ריכטיג און וואס נישט, און דאס איז וואס פארמירט מאראל.
אבער אט דער צוגאנג - כאטש וואס עס ליגט גראדע אסאך אמת דערין - איז דאס בלויז מסביר 'וויאזוי' מיר ווייסן אז דער אקט איז ריכטיג, אבער איז נישט קיין הסבר 'פארוואס' דער אקט איז ריכטיג. און עס איז דא א גרויסער חילוק צווישן דער פראגע פון "וויאזוי" און "פארוואס."
ווען מיר רעדן איבער וויאזוי מיר פילן אדער ווייסן עפעס, באציען מיר זיך סך הכל צו אונזערע פרעזענליכע ערפארונגען און געפילן. אבער די פראגע 'פארוואס' עפעס איז ריכטיג, איז פיל טיפער דערפון. דער פאקט אז מיר שפירן אויף א געוויסע זאך אין א געוויסע וועג, מאכט עס נאכנישט פאר ריכטיג און אבסאלוט פאר אלע מענטשן. דאס קען זיין א רעלאטיווע געפיל, וואו אנדערע - מיט פארשידענארטיגע מאראלישע געדאנקען - קענען שפירן פונקט פארקערט, און מאן יימר אז אונזערע אינטואיציעס זענען בעסער ווי די אינטואיציעס פון א צווייטן?
***
עס זענען פארהאן אזעלכע וואס לייקענען אין דער אבסאלוטער באגריף פון מאראל, און באציען זיך דערצו אלס מאטריאליסטישע תקנה, אז מיר שטראפן דעם וואס איז עובר אויף מאראלישע פרינציפן - נישט ווייל עס 'קומט' אים א שטראף, נאר פשוט ווייל ער שטערט אונזער אוועקגעשטעלטע סטרוקטור פון לעבן, און מיר ווילן דערמיט אפהאלטן אים און אנדערע פון ווייטער שטערן דעם ארדנונג פונעם סיסטעם.
אבער אזא מהלך פארמאגט א גרונטליכע שוואכקייט. אויב מאראלישע שטראפן זענען נישט וועגן גערעכטיגקייט אדער יושר אליין, נאר בלויז כדי אויפצוהאלטן דעם געזעלשאפטליכן סדר, דאן פארוואס זאל דער יחיד באמת אכטונג געבן אויף די געזעצן? אויב מיר שטראפן פארברעכער בלויז כדי צו ראטעווען דעם סיסטעם, און נישט ווייל זיי פארדינען זיך באמת א שטראף, דאן ווערט מאראל א בלויזע שטעקן, א גוט אויסגעשטעלטע קעסטל וואס צוואונגט מענטשן זיך צו האלטן אין די ראמען בלויז ווייל עס העלפט די געזעלשאפט - נישט ווייל עס איז טאקע זייער פליכט.
אין אזא סיסטעם, אין פאל וואס מען קען זיך ווירקליך ארויסדרייען פון שטראף - צופאלט טאקע דער גאנצער מאראל, און מענטשן הייבן זיך אן פירן וויאזוי עס שמעקט זיי. עס איז דאך נישט פארהאן קיין אינערליכע חיוב פאר דעם מענטש צו טוהן דער ריכטיגער זאך, און אויב עס וועלן נישט זיין קיין שלעכטע קאנסוקווענצן פאר אים, כאפט ער דעם געלעגנהייט מיט ביידע הענט. מיר זענען אלע עדות צו דעם פענאמענאן.
***
אצינד קומען מיר צוריק צו אונזער ערשטע שמועס - וואס האט פאסירט אין די לעצטערע יארן, אז דער באדייט פון מאראל איז אזוי געפאלן, סיי צווישן דעם המון עם, און סיי ביי די אייגנטליכע געזעץ געבער?
די ערשטע ערקלערונג וואס קומט אויפ'ן געדאנק, איז דער אויפשטייג פון וויסנשאפט און סייענס.
אין די פרימיטיווע צייטן, ווען אימער א נאטורליכע ערשיינונג האט נישט געקענט ערקלערט ווערן מיט גלאטע סייענס, איז דאס צוגעשריבן געווארן צו א געטליכע האנט וואס שאפט איבערנאטוליכע וואונדער. און הגם דער צוגאנג איז דורכאויס פאלש - וויבאלד אפילו ווען א ערשיינונג קען יא ערקלערט ווערן דורך עפעס א געזעץ אין פיזיקס, מוז דאך בעל כרחך זיין איינער וואס האט געשאפן און פירט אויס דעם געזעץ - האט דאס פארט באוואויגן דעם מענטשהייט צו גלייבן אין א העכערע כוח וואס פירט די וועלט און ערווארט א מאראלישע אויפפירונג מצד זיינע באשעפענישן.
אבער וואס א יאר שפעטער, איז סייענס געווארן מער און מער סאפיסטיקירט, און זיך מער נישט 'גענויטיגט' אין א העכערע כוח צו ערקלערן די נאטורליכע ערשיינונגען. דאס האט געפירט אז ווייניגער און ווייניגער מענטשן גלייבן אין א העכערע כוח, און - לויט ווי מיר האבן פריער אויסגעשמועסט - פאלט דערביי אוועק דער גאנצער יסוד פון מאראל.
די צווייטע ערקלערונג איז ווארשיינליך די אנטוויקלונג פונעם טעכנאלאגישן געוועב און סאציאלע מידיא.
די כסדר'דיגע פארפלייצונג פון אלע סארט אינפארמאציע, דער קולטור-קוגל וואס שמעלצט צאם הונדערטער סעקטעס און גרופעס, העלפט אונז אפשר אויסברייטערן די ידעות און עפענען די קעפ, אבער צו די זעלבע צייט רויבט עס אוועק אונזערע פונדאמענטאלע געפילן און אינסטינקטן מיט וואס מיר זענען געבוירן געווארן.
א מענטש איז נישט קיין קאמפיוטער וועלכע ווערט דיקטירט דורך ריין לאגיק. מיר פארמאגן א רייכע נפש וועלכע זאפט איין אלעס וואס מיר זעען און הערן. און אויב מיר זעען און הערן אגאנצן טאג די טעאריעס, שיטות און לעבנסשטייגער פון אומצאליגע סארט ברואים, וועט אונז נישט קיין סך העלפן דאס וואס מיר פארשטייען אין אונזער מוח אז יענע זענען יא אדער נישט גערעכט אדער אויסגעהאלטן. די נפש ווערט צומישט און צו'חוש'ט פון אזא ראולער קאוסטער, און עס איז אוממעגליך דערנאך צו מאכן ריכטיגע באשלוסן.
***
דערמיט וועלן מיר זיך אפשטעלן דא, און ממשיך זיין אי"ה אין א קומענדיגע געלעגנהייט.
אפשר קען גאר זיין אז די פיש אין וואסער שפרינגען פון גרויס שמחה, און עס זעט בלויז אויס ווי זיי ציטערן?
בן דרוסאי געקעכצן
בן דרוסאי געקעכצן
