אידישע וועלט פארומס

מיללער האט געשריבן:

משמש האט געשריבן: לעניית דעתי איז איינע פון די סיבות וואס האט געמאכט דעם רבי'ן זיין סקעפטיש איבער כוללים, דער פאקט אז דער רבי האט קיינמאל נישט געגליכן ווען בחורים אדער אינגעלייט ווערן א 'יש' מכח דעם וואס ער לערנט/קען לערנען.
כידוע פאר סאטמארער תלמידים איז אין סאטמאר קיינמאל נישט פארגעקומען קיין 'חלוקת פרסים', קיין מעמד 'כבוד התורה', וכו', זעלטן [אדער קיינמאל ]זענען געדרוקט געווארן קובצים מיט חידושים, וכו'.איך וועל נישט זיין ראדיקאל און זאגן אז דער רבי זיך מתנגד געווען, אדער ארויסגעגעבן א הוראה דערקעגן, אבער עס האט אים קלאר נישט געשמעקט.

פארוואס טאקע? די פשוטע סברא איז ווייל יודע צדיק נפש בהמתו, ער האט גוט געקענט זיין עולם, און פארשטאנען אז טאמער זאל איינער זיך פילן מער און ברייטער פונעם אלגעמיינעם ציבור, וועט דאס אים טרייבן צו צווייפלען אינעם רבי'נס מהלך און שיטה, וכמעשה שהי' שפעטער אין די יארן.

לענינינו, דער רבי האט נישט געוואלט אוועקשטעלן א פלאץ וואס קען זיין א פאטענשאל פראבלעם פאר אים, און אפי' ווען יא כולל, זאל עס זיין מינימאל, ד"ה, נישט צו לאנג זיצן דארט.

איך האב נישט געזעהן אז איינער זאל זיך באפאסען מיט די טעאריע, אבער לדעתי איז דאס דברי הבל און אפשר גאר דברי בלע אויפן חשבון פונעם רב'ין ז"ל, במחילת כבוד המשמש.

הייסט דאס אז דער רבי זאל האבן אויפגעגעבן אויף לימוד התורהווייל ער האט מורא געהאט פון א תלמיד שאינו הגון? אבסורד!

אפשר צייכנט איר אן ווען שפעטער אין די יארען מען האט דאס געזעהן? איך מיין אז די סאטמארער כוללים האבן זיך גארנישט צו שעמען מיט זייערע פירות בכל מקום שהם, וויפיל צענדליגער מגידי-שיעור ומרביצי תורה און וויפיל מורי הוראה ומשמיעי לקח האבן די כוללים שוין ארויסגעגעבן, און דאס אלעס איז דער רבי גרייט געווען צו פארקוקעןווייל אפשר וועט זיין איין אויבער-חכם? דברים זרים ומוזרים!

מיללער האט געשריבן:

משמש האט געשריבן: "זעלטן [אדער קיינמאל ]זענען געדרוקט געווארן קובצים מיט חידושים, וכו"
גיי לערן היסטאריע, אין סאטמאר אינדערהיים איז ארויסגעקומען עטליכע ירחונים, ווי דער רבי האט זיך פערזענליך משתתף געווען, און אפי' געגעבן א הסכמה בכתב, נאך די קריג איז געווען דער 'אוצרות ירושלים' בעריכת הרב ר' צבי מאשקאוויטש וועלכער איז געווען דער בטאון ווי סאטמארער תלמידי-חכמים האבן געשריבען אין די תש"י-תש"ל יארען, דערנאך איז געווען 'עולת שבת' און שפעטער 'פרי תמרים', האק נישט אין טשייניק!!

אייניגע האט געשריבן: א קובץ איז נישט געווען דא אין אמעריקא אין די געזונטע יארן פון רבי'ן. אינדערהיים איז עס -דאכט זעך-געווען א פריוואטער מענטש.

משמש האט געשריבן: נישט אז דער רבי האט נישט געוואלט דער עולם זאל לערנען, בהחלט נישט, לערן טאקע יא,אזוי וואו ער האט געזאגט פאר א אינגערמאן וואס איז געקומען פרעגן צו ער זאל גיין ארבעטן אדער בלייבן אין כולל, האט אים דער רבי געפרעגט וויפיל שעה א טאג ער לערנט, זאגט דער אינגערמאן, 6 שעה, זאגט אים דער רבי, שוין גיי ארבעט, אלס ארבייטער קענסטו אויכעט לערנען זעקס שעה.

מיללער האט געשריבן: אפשר צייכנט איר אן ווען שפעטער אין די יארען מען האט דאס געזעהן?איך מיין אז די סאטמארער כוללים האבן זיך גארנישט צו שעמען מיט זייערע פירות בכל מקום שהם, וויפיל צענדליגער מגידי-שיעור ומרביצי תורה און וויפיל מורי הוראה ומשמיעי לקח האבן די כוללים שוין ארויסגעגעבן, און דאס אלעס איז דער רבי גרייט געווען צו פארקוקען ווייל אפשר וועט זיין איין אויבער-חכם? דברים זרים ומוזרים!

יוסלמאן האט געשריבן: משמש, איר בויעט עפעס אויף העכער און העכער. קודם איז דער רבי געווען קעגן קובצים, חלוקת פרסים און אלעס ארום. כ'ווייס נישט פון וואו איר נעמט עס, עניוועי, כ'מיין אז איר האט געבויעט אויף לופט.

משמש האט געשריבן: איך וועל נישט זיין ראדיקאל און זאגן אז דער רבי זיך מתנגד געווען, אדער ארויסגעגעבן א הוראה דערקעגן, אבער עס האט אים קלאר נישט געשמעקט

משמש האט געשריבן: די פשוטע סברא איז ווייל יודע צדיק נפש בהמתו, ער האט גוט געקענט זיין עולם, און פארשטאנען אז טאמער זאל איינער זיך פילן מער און ברייטער פונעם אלגעמיינעם ציבור, וועט דאס אים טרייבן צו צווייפלען אינעם רבי'נס מהלך און שיטה, וכמעשה שהי' שפעטער אין די יארן.

לענינינו, דער רבי האט נישט געוואלט אוועקשטעלן א פלאץ וואס קען זיין א פאטענשאל פראבלעם פאר אים, און אפי' ווען יא כולל, זאל עס זיין מינימאל, ד"ה, נישט צו לאנג זיצן דארט.

משמש האט געשריבן: איך שטיי און שטוין.
א פונדאמענטאלע און פארדוסליכער טעות איז אנטשטאנען, און איך מוז ארויסגיין אויף די דעפענסיווע, אויף ענינים פשוטים וברורים.


נישט כולל, מיינט 'אויפגעגעבן אויף לימוד התורה'?! נישט כולל מיינט 'פארקוקען אויף תלמידי חכמים'?!, וויאזוי האבן אלע אידן געלערנט זינט מתן תורה? אין כולל?, וויאזוי זענען די תנאים, אמוראים, גאונים, ראשונים, אחרונים, געווארן תלמידי חכמים? דורך כולל?!
פארן קריג ווען כוללים האבן נאכנישט עקזיסטירט איז דען נישט געווען א דור מיט מגידי שיעור, מרביצי תורה, מורי הוראה, און משמיעי לקח?
וועלכע יאר פונקטליך איז דער קיום התורה געווארן תלוי אין קיום הכולל??

אפגעזעהן וואס כולל באדייט יא, נישט כולל, באדייט זיכער נישט ביטול תורה, ח"ו.

אין אלע דורות זענען געווען תלמידי חכמים, קיינער האט נישט געהאט א פלאן וויאזוי ער וועט סורווייווען, מען האט מקיים די משנה כפשוטו, כך הוא דרכה של תורה, פת במלח תאכל, ומים במשורה תשתה, וכו' וכו', ויגעת ומצאת תאמין.

ווען רבינו הק' איז אנגעקומען קיין אמעריקא און געהערט פון דעם נייעם געדאנק 'כולל'[מיללער, איך קען היסטאריע, און ווייס אז אין ארה"ק גייט שוין כולל אן א וויילע], ד"ה א אפיציעלע קערפערשאפט פאר בני תורה, האט ער געהאט אלע רעכטן צו צווייפלען צו דאס איז גוט פאר אים, און צו ער זאל דאס נאכקאפירן, און ווי מיר ווייסן, איז זיין מסקנא געווען, ניין, איך כאפ מיך [נאכ]נישט צו דערצו.
ער האט גאנץ גוט געוואוסט אז דער וועלכער איז מוכשר און מסוגל אויסצושטייגן א אדם גדול, א תלמיד חכם, וועט עווענטועל אויסוואקסן גרויס, אזויוואו עס איז געווען אין אלע דורות, כולל קומט אינגאנצן נישט אריין דערין.
דאס איז די הקדמה.
איצט, קען אנהייבן דעבאטירן פארוואס טאקע איז ער געווען סקעפטיש איבער כולל, אבער אלעס נאר נאך די הכרה ברורה אז לימוד התורה איז נישט געוואנדן אין כוללים.

לאז געמאכט האט געשריבן: ווער ס'ווייסט וואס ס'טוט זיך אויסער די גרעניצן פון סאטמאר קוקט אויס, ווייסט וואס דער רבי האט געמיינט, און בס"ד ווי גוט ס'געלונגן!

שטעלטס צאם א עווריטש יונגערמאן פון סאטמאר און א עווריטש פון א ערגעץ אנדערש, די חילקום זענען הימל שרייענדיג.

לאז געמאכט האט געשריבן: מען טענה'ט זיך אויף זייטיגע פאקטן!

דעי שטיקל איז די זאך וואס מען איז דן יעצט, און די איצטיגע תגובה האסטו עס אויך נישט פארענטפערט!

משמש האט געשריבן: די פשוטע סברא איז ווייל יודע צדיק נפש בהמתו, ער האט גוט געקענט זיין עולם, און פארשטאנען אז טאמער זאל איינער זיך פילן מער און ברייטער פונעם אלגעמיינעם ציבור, וועט דאס אים טרייבן צו צווייפלען אינעם רבי'נס מהלך און שיטה, וכמעשה שהי' שפעטער אין די יארן.

לענינינו, דער רבי האט נישט געוואלט אוועקשטעלן א פלאץ וואס קען זיין א פאטענשאל פראבלעם פאר אים, און אפי' ווען יא כולל, זאל עס זיין מינימאל, ד"ה, נישט צו לאנג זיצן דארט.

מיללער האט געשריבן: איך האב נישט געזעהן אז איינער זאל זיך באפאסען מיט די טעאריע, אבער לדעתי איז דאס דברי הבלאון אפשר גאר דברי בלעאויפן חשבון פונעם רב'ין ז"ל, במחילת כבוד המשמש.

הייסט דאס אז דער רבי זאל האבן אויפגעגעבן אויף לימוד התורה ווייל ער האט מורא געהאט פון א תלמיד שאינו הגון? אבסורד!
אפשר צייכנט איר אן ווען שפעטער אין די יארען מען האט דאס געזעהן? איך מיין אז די סאטמארער כוללים האבן זיך גארנישט צו שעמען מיט זייערע פירות בכל מקום שהם, וויפיל צענדליגער מגידי-שיעור ומרביצי תורה און וויפיל מורי הוראה ומשמיעי לקח האבן די כוללים שוין ארויסגעגעבן, און דאס אלעס איז דער רבי גרייט געווען צו פארקוקען ווייל אפשר וועט זיין איין אויבער-חכם? דברים זרים ומוזרים!

"זעלטן [אדער קיינמאל ]זענען געדרוקט געווארן קובצים מיט חידושים, וכו"
גיי לערן היסטאריע, אין סאטמאר אינדערהיים איז ארויסגעקומען עטליכע ירחונים, ווי דער רבי האט זיך פערזענליך משתתף געווען, און אפי' געגעבן א הסכמה בכתב, נאך די קריג איז געווען דער 'אוצרות ירושלים' בעריכת הרב ר' צבי מאשקאוויטש וועלכער איז געווען דער בטאון ווי סאטמארער תלמידי-חכמים האבן געשריבען אין די תש"י-תש"ל יארען, דערנאך איז געווען 'עולת שבת' און שפעטער 'פרי תמרים', האק נישט אין טשייניק!

משמש האט געשריבן: בנוגע דאס וואס מיללער פרעגט,

מיללער האט געשריבן: אפשר צייכנט איר אן ווען שפעטער אין די יארען מען האט דאס געזעהן?איך מיין אז די סאטמארער כוללים האבן זיך גארנישט צו שעמען מיט זייערע פירות בכל מקום שהם, וויפיל צענדליגער מגידי-שיעור ומרביצי תורה און וויפיל מורי הוראה ומשמיעי לקח האבן די כוללים שוין ארויסגעגעבן, און דאס אלעס איז דער רבי גרייט געווען צו פארקוקען ווייל אפשר וועט זיין איין אויבער-חכם? דברים זרים ומוזרים!

ארגינעל האב איך נאטירט א זמן ווען עס איז פארגעקומען איינס פון אומב'טעמ'טסטע געשיכטעס אין סאטמאר, דער מנהל האט עס געמעקט, כ'וויל מיר נישט צוקריגן מיט'ן.

יאסל האט געשריבן:

משמש האט געשריבן: איך שטיי און שטוין.
א פונדאמענטאלע און פארדוסליכער טעות איז אנטשטאנען, און איך מוז ארויסגיין אויף די דעפענסיווע, אויף ענינים פשוטים וברורים.


נישט כולל, מיינט 'אויפגעגעבן אויף לימוד התורה'?! נישט כולל מיינט 'פארקוקען אויף תלמידי חכמים'?!, וויאזוי האבן אלע אידן געלערנט זינט מתן תורה? אין כולל?, וויאזוי זענען די תנאים, אמוראים, גאונים, ראשונים, אחרונים, געווארן תלמידי חכמים? דורך כולל?!
פארן קריג ווען כוללים האבן נאכנישט עקזיסטירט איז דען נישט געווען א דור מיט מגידי שיעור, מרביצי תורה, מורי הוראה, און משמיעי לקח?
וועלכע יאר פונקטליך איז דער קיום התורה געווארן תלוי אין קיום הכולל??

אפגעזעהן וואס כולל באדייט יא, נישט כולל, באדייט זיכער נישט ביטול תורה, ח"ו.

אין אלע דורות זענען געווען תלמידי חכמים, קיינער האט נישט געהאט א פלאן וויאזוי ער וועט סורווייווען, מען האט מקיים די משנה כפשוטו, כך הוא דרכה של תורה, פת במלח תאכל, ומים במשורה תשתה, וכו' וכו', ויגעת ומצאת תאמין.

ווען רבינו הק' איז אנגעקומען קיין אמעריקא און געהערט פון דעם נייעם געדאנק 'כולל'[מיללער, איך קען היסטאריע, און ווייס אז אין ארה"ק גייט שוין כולל אן א וויילע], ד"ה א אפיציעלע קערפערשאפט פאר בני תורה, האט ער געהאט אלע רעכטן צו צווייפלען צו דאס איז גוט פאר אים, און צו ער זאל דאס נאכקאפירן, און ווי מיר ווייסן, איז זיין מסקנא געווען, ניין, איך כאפ מיך [נאכ]נישט צו דערצו.
ער האט גאנץ גוט געוואוסט אז דער וועלכער איז מוכשר און מסוגל אויסצושטייגן א אדם גדול, א תלמיד חכם, וועט עווענטועל אויסוואקסן גרויס, אזויוואו עס איז געווען אין אלע דורות, כולל קומט אינגאנצן נישט אריין דערין.
דאס איז די הקדמה.
איצט, קען אנהייבן דעבאטירן פארוואס טאקע איז ער געווען סקעפטיש איבער כולל, אבער אלעס נאר נאך די הכרה ברורה אז לימוד התורה איז נישט געוואנדן אין כוללים.

ס'וואלט מיר זייער אינטערסאנט געווען ווי דער משמש האט גענומען אז דער אויבנדערמאנטער איז געווען די טעם וואס דער רבי האט זיך מתנגד געווען צי עפענען א כולל, לויט וויפיל איך האב מלקט געווען , איז זיין טעם געווען מכוח זיין מורה האבען אז אינגעלייט זאלען נישט גיין בטל אין ווי דער בעסערמינער רב ז"ל האט מעיד געווען האט דער רבי אים געזאגט אז ענדערש זאלען דאכט זיך 10 וואס קענען יא אויסשטייגען גיין ארבייטען ווי איידער איינע וואס באלאנגט נישט דארט זאל דארט גיין פועל בטל,
אין יא נאך א טעם דער מצב הכספי איז אין יענע יארן נישט געווען אזוי פויגעלדיג אין סאטמאר מילד גערעדט, האט ער נישט געהאלטען ביים נעמען דעם עול,
אבער היות די טעמים איז נישט געווען אזעלכע אז סזאל דעם כולל מאכן אסור מדינה, איז היות ס'איז אינטערגעקומען אנדערע טעמים, דהיינו אז די אינגעלייט וואס האבן יא געהאלטען ביים בלייבען לערנען זענען זיך ציגאנגען אויף פרעמדע פלעצער האט די פרישע טעמים איבערגעוואויגען אין ער האט יא געמאכט.
בנוגע היסטאריע מעג אינזער משמש נאך נעמען א שטיקעל לעקציע דערין,
כוללים איז געגרינדעט געווארן אין די ליטע דאכט זיך נאך די ערשטע וועלט קריג, אין כגלייב שווער אז דער רבי האט ערשט דא אין אמעריקא דאס ערשטע מאל געהערט דערוועגען,
צווייטענס די כוללים אין ירושלים איז גאר אן אנדער בחינה דאס איז געווען אזא מין חלוקה פאר ישיבה לייט ווי מהאט דאס גערופען ס'האט נישט געהאט מיט דעם אז מ'האט געלערענט אין א כולל.

משמש האט געשריבן: דאס איז די הקדמה.
איצט, קען אנהייבן דעבאטירן פארוואס טאקע איז ער געווען סקעפטיש איבער כולל, אבער אלעס נאר נאך די הכרה ברורה אז לימוד התורה איז נישט געוואנדן אין כוללים .

שאץ מאץ האט געשריבן:

לאז געמאכט האט געשריבן: ווער ס'ווייסט וואס ס'טוט זיך אויסער די גרעניצן פון סאטמאר קוקט אויס, ווייסט וואס דער רבי האט געמיינט, און בס"ד ווי גוט ס'געלונגן!

שטעלטס צאם א עווריטש יונגערמאן פון סאטמאר און א עווריטש פון א ערגעץ אנדערש, די חילקום זענען הימל שרייענדיג.

ס'קוקט אויס ווי די ווייסט, אויב אזוי ביסטו מכחיש שמש בצהרים, און סתם מוציא לעז אויף אנדערע אידן,
ס'פעלט גארנישט פאר די וויזניץ'ע, בעלזא, באבוב'ע, גור'ע אינגעלייט, די חילוק איז גארנישט הימל שרייעדיג....

---

.

לאז געמאכט האט געשריבן: איך האב אפגעטייפט אפאר טעג צוריק א לאנגע תגובה אבער ס'איז געווען פונעם בערי - כנהוג - ע"כ האביך מקצר געווען יותר מכדאי, יעצט אפאר טעג שפעטער האט מען זיך ארויפגעכאפט אויף די לעצטע פאר שורות, וועליך פרובירן מסביר זיין וואס כ'האב געמיינט.

קודם וויל איך איבערבעטן אויב איינער פון א אנדערע חסידות איז געווארן נפגע איך האב קיינעם נישט געמיינט פרעזענדליך, און אויך נישט זייער קהילה!

די הימל שרייענדיגע חילוק זעהט מען ביי די וואס קוקן בעיקר אויף ''לערנער'ס" און נישט אזוי ווייט אויף די יראת שמים וכו', אין יענע קרייזן איינער וואס איז נישט קיין 'לערנער' איז צען מדריגות שוואכער ווי אין סאטמאר (ובדומא לזה) אפי' איינער וואס איז נישט קיין לערנער, דאך ווייסט ער חובתו בעולמו, זיך פירן ערליך וכדו'.

אזוי ווי מען האט שוין פריער געברענגט, און ס'איז אזאך וואס יעדער ווייסט אז דער רבי זי"ע האט זיך שטארק פארלייגט אויף 'ערליכע בעלי בתים' נישט דווקא 'תלמידי חכמים'.

און היות הקב"ה האט געוואלט אז ס'רוב פון כלל ישראל זאל זיין אין דעם קאטעגאריע האט רבינו הק' זי"ע געזען פאר וויכטיג זיך צו פארלייגן גאר שטארק דייקא אויף דעם, און ווי געזאגט זעהט מען היינט ב"ה א הימל שרייענדיגע חילוק.

lebediger berel האט געשריבן:
אבער,
פונקט אזוי ווי ער האט געטוישט זיינע מיינונגען בנוגע מיידל סקול, כולל, דיינים, און נאך ענליכע פרטים וואס זענען נישט פארשריבן אין זיינע הייליגע ספרים לאיסור, נאר כפי השעה האט ער פארשטאנען אז די זאך דארף יא אדער נישט זיין איז פונקט אזוי מעגליך אז ער וואלט ווען היינט געלעבט מיט די היינטיגע נסיונות און פראבלעמען אויף די גאסן און אין חינוך אז ער וואלט ווען געווען דער ערשטער צו מאכן א מבצע לגבי מצויינים וכו' כדי עומד צו זיין בפרץ און צו טרעפן א לעזונג צו האלטן די קינדער/בחורים/אינגעלייט במסגרת התורה הקדושה.

lebediger berel האט געשריבן: צוריק צום נושא פון כולל.
כ'האב געהערט פון ר' יודל ראזענבערג זצ"ל אז איינער האט אמאל געזאגט פארן רבי'ן אז ער לערנט אין כולל
האט אים דער רבי געפרעגט וויפיל שעה א טאג לערנסטו
האט ער געזאגט
אכט שעה
האט אים דער רבי געענטפערט אלץ דעם אויס קענסטו נאך זיין א בעל הבית, כ'האב געקענט (אסאך)בעלי בתים אין סאטמאר וואס האבן געלערנט יעדן טאג אכט שעה.
און אויב מיין זכרון נער'ט מיך נישט האט ר' יודל מעצמו צוגעלייגט אז דער ראש הקהל אין סאטמאר ר' חיים פריינד האט אויך געלערנט יעדן טאג פיר שעה פארטאגס פאר די ארבעט און נאך פיר שעה נאכמיטאג.
דרך אגב
ר' יודל ראזענבערג איז אויך געווען בערך אזוי ער האט געלערנט ארום 5-6 שעה יעדן פארטאגס און נאך עפעס נאכמיטאג כאטש זיין פארנומענעם סדר היום, ער האט טאקע נישט געקענט פארנעמען דעם היינטיגן סיסטעם

לאז געמאכט האט געשריבן: אויב דער רבי האט נישט געזאגט קיין טעם, קען יעדער זאגן אז דעס וואס ער טראכט איז געווען דעם רבי'נס כוונה (אזוי ווי עטליכע אין די אשכול האט אריינגעטייטשט א טעם פארוואס דער רבי האטניש געוואלט קיין כוללים) און ווען מען האט שוין א טעם זאגט מען היות דעס איניש שייך היינט קעמען אוועקנייגען פון וואס דער רבי האט באפוילן.

אבער יורד זיין לסוף דעתו פון אזא גאון וצדיק איז אוואדי נישט שייך, סא דעס אפנייגן פונעם רבין ווייל זאכן האבן זיך געטוישט אינאר ווען דער רבי האט געזאגט א טעם, דעמאלט קען מען זאגן זיל בתר טעמא.

דרך אגב: טייל מאל האט דער רבי דייקא נישט געזאגט קיין טעם, וועגן דעם טאקע. ס'איז ידוע דער דברי חיים האט נישט געשריבן קיין טעם ביי די מאשין מצות אויך וועגן די סיבה ואכמ"ל וואע"מ

לאז געמאכט האט געשריבן: איר זאגט זייער ריכטיג, דאס איז אבער נאר ווען דער רבי האט געזאגט א טעם!

אויב דער רבי האט נישט געזאגט קיין טעם, קען יעדער זאגן אז דעס וואס ער טראכט איז געווען דעם רבי'נס כוונה (אזוי ווי עטליכע אין די אשכול האט אריינגעטייטשט א טעם פארוואס דער רבי האטניש געוואלט קיין כוללים) און ווען מען האט שוין א טעם זאגט מען היות דעס איניש שייך היינט קעמען אוועקנייגען פון וואס דער רבי האט באפוילן.

אבער יורד זיין לסוף דעתו פון אזא גאון וצדיק איז אוואדי נישט שייך, סא דעס אפנייגן פונעם רבין ווייל זאכן האבן זיך געטוישט אינאר ווען דער רבי האט געזאגט א טעם, דעמאלט קען מען זאגן זיל בתר טעמא.

דרך אגב: טייל מאל האט דער רבי דייקא נישט געזאגט קיין טעם, וועגן דעם טאקע. (דעס איז פשוט געווען פארן רבין אז ס'וועט נישט קומען עני באדי און זאגן טעמו ונמוקו...) ס'איז ידוע דער דברי חיים האט נישט געשריבן קיין טעם ביי די מאשין מצות אויך וועגן די סיבה ואכמ"ל וואע"מ