פרענומעראנטן: איר ווערטפולע ראלע אין אידישע היסטאריע
ווער עס האט נאר אמאל געטאן אביסל אין אידישע גענעלאגיע אדער אנדערע אידישע היסטאריע וועט זיכער מסכים זיין אז דער צויבער-ווארט 'פרענומעראנטן' וואס ניטאמאל יעדער ווייסט וויאזוי איר ריכטיג ארויסצוזאגען אדער גאר שרייבען און אויסלייגען, איז א זעלטענע געצייג און מיטל פאר פארש-ארבייט, און אפי' פאר אזעלכע ביי וועם היסטאריע איז נישט דוקא זייער אינטערעסע וועט אבער אויך מוזען מודה זיין אז איר ערשיינונג איז עפעס וואס ציעט נייגער און זאגאר רעספעקט.
וואס איז דאס פרענומעראנטן?
קודם פשוט עברי-מיט-טייטש, דאס איז א אידישע ווארט צוזאמענגעשטעלט פון; די פארזילבע 'פרע' דער זאך-ווארט 'נומער' און דער נאכזילבע 'אנט'. אבער וואס איז איר באדייט? זייער איינפאך, דאס איז א ליסטע מיט נעמען פון מענטשן, געווענליך קאטעגארירט לויט זייערע וואוינערטער וועלכע האבן זיך פאראויס (פרע) איינגעשריבען (נומערירט) און באצאלט צו קויפן דעם ספר אדער בוך וועלכע לויטעט צו ערשיינען, און אזוי ארום געגעבן פארן פערפאסער פאראויס געלט (היינט איז דאס באקאנט טאקע אלס 'מעות קדימה') מיט וואס ער זאל קענען צוגיין צום דרוק.
די מחברים האבן ארויסגעוויזען דאנקבארקייט פאר די 'פרענומעראנטן' מיט דעם וואס זיי האבן צוגעלייגט עטליכע -און צומאל מער- בלעטער אין זייער ספר אויסרעכענעדיג די נעמען פון די באשטייערער, אמאל איז דאס אונטער א קעפל פון 'מפרסמין עושי מצוה' אמאל איז דאס פשוט 'אלו האנשים אשר השתתפו' און צומאל דאס אויך נישט נאר דער ווארט 'פרענומעראנטן' טוט שוין דאס זייניגע איבערצוגעבן פארן דור אחרון, מי ומי ההולכים.
אז מ'רעדט שוין, איז כדאי צו דערמאנען אז פון א הלכה'דיגען שטאנדפונקט איז דאס אלעמאל געווען אונטער א פראגע צייכען, ווייל אין אלגעמיין פלעגט דער מחבר געבן א הנחה פאר די 'פרענומעראנטן' ווי זיי האבן געקריגען דעם ספר פאר א ביליגערע פרייז פון די וועלכע וועלן הערשט איינהאנדלען דעם ספר נאך איר ערשיינונג, און דערונטער ארויפגעברענגט א שאלה פון 'רבית' נאכעדם וואס די הלכה אסר'ט קלאר צו געבן סיי וואספארא בענעפיטן פאר עמיצען וועלכער פארבארגט געלט, און אין א געוויסען זין זענען די 'פרענומעראנטן' די 'מלוים' פארן מחבר דער 'לוה' און די תשלומין איז דער ספר וועלכער ער גיט זי פאר ביליגער בשכר פון די הלוואה.
אן אריינגיין צו טיף אין די הלכה דערפון, איז אלעמאל געוועזן עצות און טאקטיקען דורך וועלכע מ'האט זיך פון דעם אויך ארויסגעזעהן אבי נישט צו פארלירען דאס געלט פארן דרוקער, און וויכטיגער פון דעם, אראפצושיקען פאר אונז דורות הבאים די טייערער מתנה פון; 'פרענומעראנטן'.
פארוואס פארנעמען די 'פרענומעראנטן' אזא ווערטפולע חלק אין 'אידישע היסטאריע'?
דער תירוץ, אז מ'טראכט אריין איז נישט צו קאמפליצירט, א יעדער ספר פארמאגט דאך א דאטום אדער לכה"פ א יאר אין וועלכע זי איז געדרוקט געווארן, איז אז מ'שטעלט דאס צוזאם מיט די נעמען און וואוינערטער פון די 'פרענומעראנטען' קריגט מען ארויס א קלארע בילד פון די פארגאנגענהייט וועלכע גייט צוריק צומאל עטליכע הונדערט יאר און ווארפט א ליכט אויפן מענטשן; ווען ער האט געלעבט, וואו ער האט געוואונט, און אזוי ווייטער.
נאך אן ערשיינונג אין די רשימות וועלכע טראגט נישט א קלענערע חשיבות, זענען די ליסטעס פון בחורים ותלמידי הישיבות וועלכע האבן ארויסגעקראצט פון זייער ביסל געלט אנטייל צו נעמען אינעם דרוק פונעם ספר, ווער רעדט נאך אויב דער ספר איז געווען פון זייערס א רב אדער ראש ישיבה וואס דאן האבן אפי' אזעלכע בחורים נישט דוקא קיין ספעציעלע חובבי ספרים געטאן א נחת רוח פאר זייער רבי און זיך 'פרענומערירט' צום בעפארשטייענדיגען ספר, און פאר אונז צוגעשטעלט א שטיקל באגריף פון די ישיבה און אירע תלמידים בימים ההם.
עס האט שוין יעדערער וועלכער האט נאר אמאל געזוכט און גענישטערט אביסל אין זיין משפחה'ס פארגאנגענהייט, באגעגנט א נאמען פון א זיידען אדער א באקאנטן אין איינע פון די ליסטעס, דער פראבלעם איז אבער נעמליך; וואו הייבט מען אן? איך וויל זעהן וועלכע יאר מיין זיידע איז אריבער קיין הוידא-טעגלאש, ווען האט ער נאך געלעבט, אא"וו, אבער וואו רבוש"ע הייב איך אן? פון וואנעט זאל מען וויסען צווישען די הונדערטער-טויזענטער ספרים בלי גוזמא, וואו אפצוגעפונען א ליסטע וועלכע אנטהאלט אויך 'הוידא-טעגלאש' צווישען די פרענומעראנטן?
אמת, היינט צוטאגס איז דאס שוין עטוואס לייכטער מיט די ערשיינונג פון די קאמפיוטעריזירטע אוצרות און ביבליטאטעקן וועלכע שטעלן צו א זוך-אפציע (סוירטש-אפשאן) אפירצוזוכען ווערטער אין די ספרים, טייל פאר געלט ווי 'אוצר החכמה' און אפי' אומזונסט ווי אונזער וואול-באקאנטער 'היברו-בוקס' באדיבות הרה"ח בונה עולמות של תורה ר' חיים ראזענבערג הי"ו, אבער אמאל איז דאך דאס אויך נישט געווען.
האט זיך גיעאוועט בשנת תשל"ה ולמספרם יארע 1975 א געוויסער בערל כהן אדער 'קאגאן' לויט אנדערע דיאלעקטן, אין אנדענק פון זיינס א זוהן וועלכער איז אינגערהייט אוועקגעריסען געווארן פון אים, און קארעגירט א ליסטע פון באלד ניין-טויזענט (9,000) ספרים, וואס ער האט געזאמעלט, און אראפגעשריבען די שטעט וועלכע ווערן דארט דערמאנט צווישען די 'פרענומעראנטען' און דאס צאמגעשטעלט אין א בוך אויסגעלייגט אינעם אלפעבטעטישען סדר, שאפנדיג א ליסטע וועלכע איז לייכט צו נוצען, און געבנדיג דעם ערשטן שטויס-קראפט פארן זוכער וואו און אין וועלכיגען ספר דער נאמען פון 'הוידא-טעגלאש' ערשיינט, וואס מיט די ביסל אינפארמאציע קען זיך דער יעניגער שוין ווענדן צו א ווירקכליכער אדער היינט ווירטואלער אוצר-הספרים א זוך צו געבן צו זיין זיידענס נאמען איז טאקע נומערירט צווישען יענע באשטייערער.
דער ציפער '9,000' איז אוואו א טיפה מן הים קעגן אפי' נאר די אריבער פערציג-טויזענט ספרים וואס 'היברו-בוקס' שטעלט היינט צוטגאס פאר, און ווער רעדט קעגן די פערטל-מיליאן ספרים וואס דער חב"ד'סקער ביבליאטעק אין קראון-הייטס פארמאגט, אבער דאך איז דאס אין זיינעם צייט באטראכט געווארן ווי א מייסטער-ווערק און האט ארויסגערופען אסאך רעספעקט און עהרע ביי פארשער און גענעלאגען.
אלס א טייל פון א פראיעקט צו פאראייביגען 'יידישע מייסטער ווערק' האבן די יידישיסטן פונעם
'נאציאנאלער יידישער בוך צענטער' פאראייביגט טייל ביכער דורך זיי ארויפלאדענען אויף זייער וועב-זייט און דערונטער געגעבן די אפציע פאר אנדערע דאס אראפצולאדענען צו זיך אין קאמפיוטער.
צווישען אנדערע האבן זיי ארויפגעלאדנט דעם דערמאנטן בוך פון קאגאן; ספר הפרענומעראנטען מיט די אפציע פון אראפלאדענען אין א פד"פ פארמאט שיהא יד הכל ממשמשים בה.
לייענט, לאדנט און האט הנאה פון די 'פרענומעראנטען'!
וואס איז דאס פרענומעראנטן?
קודם פשוט עברי-מיט-טייטש, דאס איז א אידישע ווארט צוזאמענגעשטעלט פון; די פארזילבע 'פרע' דער זאך-ווארט 'נומער' און דער נאכזילבע 'אנט'. אבער וואס איז איר באדייט? זייער איינפאך, דאס איז א ליסטע מיט נעמען פון מענטשן, געווענליך קאטעגארירט לויט זייערע וואוינערטער וועלכע האבן זיך פאראויס (פרע) איינגעשריבען (נומערירט) און באצאלט צו קויפן דעם ספר אדער בוך וועלכע לויטעט צו ערשיינען, און אזוי ארום געגעבן פארן פערפאסער פאראויס געלט (היינט איז דאס באקאנט טאקע אלס 'מעות קדימה') מיט וואס ער זאל קענען צוגיין צום דרוק.
די מחברים האבן ארויסגעוויזען דאנקבארקייט פאר די 'פרענומעראנטן' מיט דעם וואס זיי האבן צוגעלייגט עטליכע -און צומאל מער- בלעטער אין זייער ספר אויסרעכענעדיג די נעמען פון די באשטייערער, אמאל איז דאס אונטער א קעפל פון 'מפרסמין עושי מצוה' אמאל איז דאס פשוט 'אלו האנשים אשר השתתפו' און צומאל דאס אויך נישט נאר דער ווארט 'פרענומעראנטן' טוט שוין דאס זייניגע איבערצוגעבן פארן דור אחרון, מי ומי ההולכים.
אז מ'רעדט שוין, איז כדאי צו דערמאנען אז פון א הלכה'דיגען שטאנדפונקט איז דאס אלעמאל געווען אונטער א פראגע צייכען, ווייל אין אלגעמיין פלעגט דער מחבר געבן א הנחה פאר די 'פרענומעראנטן' ווי זיי האבן געקריגען דעם ספר פאר א ביליגערע פרייז פון די וועלכע וועלן הערשט איינהאנדלען דעם ספר נאך איר ערשיינונג, און דערונטער ארויפגעברענגט א שאלה פון 'רבית' נאכעדם וואס די הלכה אסר'ט קלאר צו געבן סיי וואספארא בענעפיטן פאר עמיצען וועלכער פארבארגט געלט, און אין א געוויסען זין זענען די 'פרענומעראנטן' די 'מלוים' פארן מחבר דער 'לוה' און די תשלומין איז דער ספר וועלכער ער גיט זי פאר ביליגער בשכר פון די הלוואה.
אן אריינגיין צו טיף אין די הלכה דערפון, איז אלעמאל געוועזן עצות און טאקטיקען דורך וועלכע מ'האט זיך פון דעם אויך ארויסגעזעהן אבי נישט צו פארלירען דאס געלט פארן דרוקער, און וויכטיגער פון דעם, אראפצושיקען פאר אונז דורות הבאים די טייערער מתנה פון; 'פרענומעראנטן'.
פארוואס פארנעמען די 'פרענומעראנטן' אזא ווערטפולע חלק אין 'אידישע היסטאריע'?
דער תירוץ, אז מ'טראכט אריין איז נישט צו קאמפליצירט, א יעדער ספר פארמאגט דאך א דאטום אדער לכה"פ א יאר אין וועלכע זי איז געדרוקט געווארן, איז אז מ'שטעלט דאס צוזאם מיט די נעמען און וואוינערטער פון די 'פרענומעראנטען' קריגט מען ארויס א קלארע בילד פון די פארגאנגענהייט וועלכע גייט צוריק צומאל עטליכע הונדערט יאר און ווארפט א ליכט אויפן מענטשן; ווען ער האט געלעבט, וואו ער האט געוואונט, און אזוי ווייטער.
נאך אן ערשיינונג אין די רשימות וועלכע טראגט נישט א קלענערע חשיבות, זענען די ליסטעס פון בחורים ותלמידי הישיבות וועלכע האבן ארויסגעקראצט פון זייער ביסל געלט אנטייל צו נעמען אינעם דרוק פונעם ספר, ווער רעדט נאך אויב דער ספר איז געווען פון זייערס א רב אדער ראש ישיבה וואס דאן האבן אפי' אזעלכע בחורים נישט דוקא קיין ספעציעלע חובבי ספרים געטאן א נחת רוח פאר זייער רבי און זיך 'פרענומערירט' צום בעפארשטייענדיגען ספר, און פאר אונז צוגעשטעלט א שטיקל באגריף פון די ישיבה און אירע תלמידים בימים ההם.
עס האט שוין יעדערער וועלכער האט נאר אמאל געזוכט און גענישטערט אביסל אין זיין משפחה'ס פארגאנגענהייט, באגעגנט א נאמען פון א זיידען אדער א באקאנטן אין איינע פון די ליסטעס, דער פראבלעם איז אבער נעמליך; וואו הייבט מען אן? איך וויל זעהן וועלכע יאר מיין זיידע איז אריבער קיין הוידא-טעגלאש, ווען האט ער נאך געלעבט, אא"וו, אבער וואו רבוש"ע הייב איך אן? פון וואנעט זאל מען וויסען צווישען די הונדערטער-טויזענטער ספרים בלי גוזמא, וואו אפצוגעפונען א ליסטע וועלכע אנטהאלט אויך 'הוידא-טעגלאש' צווישען די פרענומעראנטן?
אמת, היינט צוטאגס איז דאס שוין עטוואס לייכטער מיט די ערשיינונג פון די קאמפיוטעריזירטע אוצרות און ביבליטאטעקן וועלכע שטעלן צו א זוך-אפציע (סוירטש-אפשאן) אפירצוזוכען ווערטער אין די ספרים, טייל פאר געלט ווי 'אוצר החכמה' און אפי' אומזונסט ווי אונזער וואול-באקאנטער 'היברו-בוקס' באדיבות הרה"ח בונה עולמות של תורה ר' חיים ראזענבערג הי"ו, אבער אמאל איז דאך דאס אויך נישט געווען.
האט זיך גיעאוועט בשנת תשל"ה ולמספרם יארע 1975 א געוויסער בערל כהן אדער 'קאגאן' לויט אנדערע דיאלעקטן, אין אנדענק פון זיינס א זוהן וועלכער איז אינגערהייט אוועקגעריסען געווארן פון אים, און קארעגירט א ליסטע פון באלד ניין-טויזענט (9,000) ספרים, וואס ער האט געזאמעלט, און אראפגעשריבען די שטעט וועלכע ווערן דארט דערמאנט צווישען די 'פרענומעראנטען' און דאס צאמגעשטעלט אין א בוך אויסגעלייגט אינעם אלפעבטעטישען סדר, שאפנדיג א ליסטע וועלכע איז לייכט צו נוצען, און געבנדיג דעם ערשטן שטויס-קראפט פארן זוכער וואו און אין וועלכיגען ספר דער נאמען פון 'הוידא-טעגלאש' ערשיינט, וואס מיט די ביסל אינפארמאציע קען זיך דער יעניגער שוין ווענדן צו א ווירקכליכער אדער היינט ווירטואלער אוצר-הספרים א זוך צו געבן צו זיין זיידענס נאמען איז טאקע נומערירט צווישען יענע באשטייערער.
דער ציפער '9,000' איז אוואו א טיפה מן הים קעגן אפי' נאר די אריבער פערציג-טויזענט ספרים וואס 'היברו-בוקס' שטעלט היינט צוטגאס פאר, און ווער רעדט קעגן די פערטל-מיליאן ספרים וואס דער חב"ד'סקער ביבליאטעק אין קראון-הייטס פארמאגט, אבער דאך איז דאס אין זיינעם צייט באטראכט געווארן ווי א מייסטער-ווערק און האט ארויסגערופען אסאך רעספעקט און עהרע ביי פארשער און גענעלאגען.
אלס א טייל פון א פראיעקט צו פאראייביגען 'יידישע מייסטער ווערק' האבן די יידישיסטן פונעם
'נאציאנאלער יידישער בוך צענטער' פאראייביגט טייל ביכער דורך זיי ארויפלאדענען אויף זייער וועב-זייט און דערונטער געגעבן די אפציע פאר אנדערע דאס אראפצולאדענען צו זיך אין קאמפיוטער.
צווישען אנדערע האבן זיי ארויפגעלאדנט דעם דערמאנטן בוך פון קאגאן; ספר הפרענומעראנטען מיט די אפציע פון אראפלאדענען אין א פד"פ פארמאט שיהא יד הכל ממשמשים בה.
לייענט, לאדנט און האט הנאה פון די 'פרענומעראנטען'!
